حالت روح در بعد از مرگ، مثل همان حالت در زمان خواب است؟

علم انسان بسیار محدود و ناقص(ناقص با غلط متفاوت است) است. و این نقص درباره روح به طور واضح تر برایمان روشن شده و قرآن نیز در پاسخ به سوال از روح، همین نقص علمی را یادآور می شود:
وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلاً[اسراء/85] تو را از روح می‌پرسند. بگو: روح جزئی از فرمان پروردگار من است و شما را جز اندک دانشی نداده‌اند.

اما با دقت و تامل می توان نکاتی یافت که در ذیل به بعضی از آن ها اشاره می شود:
1- اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَ الَّتی‌ لَمْ تَمُتْ فی‌ مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتی‌ قَضی‌ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْری‌ إِلی‌ أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فی‌ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ [زمر/42] خدا جانها را به هنگام مردنشان می‌‌گیرد، و نیز جان کسانی را که در خواب خود نمرده‌‌اند. جانهایی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده نگه می‌‌دارد و دیگران را تا زمانی که معین است باز می‌‌فرستد. در این عبرتهاست برای آنهایی که می‌‌اندیشند.
در این آیه خواب و مرگ به یکدیگر تشبیه شده اند. ولی باید دقت کرد که تشبیه به معنای یکسانی کامل و صد در صد نیست. دو چیزی که با یکدیگر شبیه هستند، تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند. و به همین علت ما آن دو را، متمایز و دو چیز می دانیم.
شباهت خواب و مرگ، در قطع ارتباط روح با جسم است. اما در خواب این قطع رابطه، ناقص است. و در مرگ قطع رابطه کامل و تام می شود.
در تفسیر نمونه در ذیل همین آیه می نویسد: (روح نسبت به بدن دارای سه حالت است: ارتباط تام (حالت حیات و بیداری) ارتباط ناقص (حالت خواب) قطع ارتباط به طور کامل (حالت مرگ).  خواب" چهره ضعیفی از" مرگ" است، و" مرگ" نمونه کاملی از" خواب")[1]
پس نمی توانیم با تامل در خواب، چیستی مرگ را به صورت کامل دریابیم.

2- اتفاقی که در خواب رخ می دهد، ضعیف شدن ارتباط روح با بدن است. و به راحتی می توانیم این مطلب را بیابیم. وقتی کسی به خواب رفته، مانعی بر سر راه گوشهایش قرار نمی گیرد، اما صداهای محیط را نمی شنود! بعضی افراد که در خواب پلکشان مقداری باز می ماند، اگر چه نور به درون چشم او می تابد، اما چیزی نمی بینند. پس قطع ارتباط روح با بدن، در حالت  خواب (به مقداری) با اندک تاملی یافت می شود.

3- در حالت خواب، آزادی ارواح در اشخاص مختلف، تفاوت می کند. به عنوان مثال کسی که پرخوری کرده، روح همچنان تا حد زیادی باید مشغول تدبیر بدن باشد و رویاهایی نیز که در این زمان در خاطرش می ماند، همه مربوط به پرخوری اوست. چون روح همچنان در اسارت بدن است. اما ارواحی که در بیداری از مادیات بیشتر رها بوده، به راحتی رویاهای صادقه می بینند که به معنای پرواز روح به ورای مرزهای زمان است. پس اعمال و رفتار ما در بیداری، در میزان آزادی روح در حالت خواب تاثیر گذار است.

4- از بعضی آیات و روایات استفاده می شود که با مرگ پرده ها کنار می رود و حقایق روشن می شود.
وَ لَوْ تَری‌ إِذِ الظَّالِمُونَ فی‌ غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِکَةُ باسِطُوا أَیْدیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ [93 انعام] اگر ببینی آن گاه که این ستمکاران در سکرات مرگ گرفتارند و ملائکه بر آنها دست گشوده‌‌اند که: جان خویش بیرون کنید، امروز شما را به عذابی خوارکننده عذاب می‌‌کنند، و این به کیفر آن است که درباره خدا به ناحق سخن می‌‌گفتید و از آیات او سرپیچی می‌‌کردید.
پیامبر (ص) می فرمایند: النَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا[2] مردم در خواب هستند که با مرگ هشیار می شوند.

5- شاید نهایت هشیاری برای عده ای، بعد از برزخ و در قیامت رخ دهد. که قرآن تیز بین بودن را در آن روز به انسان نسبت می دهد
وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ الْوَعیدِ  ... لَقَدْ کُنْتَ فی‌ غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدیدٌ [22 و 20 قاف] و در صور دمیده می‌شود. این است روز وعده‌های عذاب.تو از این غافل بودی. ما پرده از برابرت برداشتیم و امروز چشمانت تیزبین شده است.
و مکاشفات بعضی از علما، از افراد برزخی، یا قائل بودن به اینکه ممکن است شخص در مرگ ناگهانی متوجه مرگ خویش نشود، موئدی برای همین مطلب است.

[1]. تفسیر نمونه، ج‌19، ص: 478.
[2]. بحار الأنوار الجامعة ج‌50، ص134.