در رابطه با ماجرای تغییر قبله از بیت المقدس به سمت کعبه باید گفت:
الف)پیامبر اسلام(ص) مدت سیزده سال پس از بعثت در مکه، و چند ماه بعد از هجرت در مدینه، به امر خدا به سوی" بیت المقدس" نماز می‌خواند، ولی بعد از آن قبله تغییر یافت و مسلمانان مامور شدند به سوی" کعبه" نماز بگذارند. در اینکه مدت عبادت مسلمانان به سوی بیت المقدس در مدینه چند ماه بود مفسران اختلاف نظر دارند، از هفت ماه تا هفده ماه ذکر کرده‌اند.(1)
ب) درباره روز وماه تغییر قبله اختلاف است. ابن سعد می گوید. رسول الله(ص) پس از هجرت به مدینه شانزده ماه ، به سوی بیت المقدس نماز گزارد و دو ماه پیش از جنگ بدر مأمور شد تا سوی کعبه نماز گزارد (2) طبری نیز می گو ید:از ابن اسحاق نیز روایت کرده‌اند که قبله در ماه شعبان، هیجده ماه پس از هجرت، تغییر یافت واقدی نیز گوید: که تغییر قبله به روز سه شنبه نیمه شعبان انجام شد(3) ابن اثیرگزارش می کند که این امر درسوم شعبان سال دوم هجرت اتفاق افتاده است. (4)
ج )در اینکه تغییر قبله، درحال برقراری نماز جماعت بر گزارشد یانه و اینکه چگونه نمازبرگزارگردید، اختلاف وجود دارد. مورخان هرکدام به به بخشی از این حادثه اشاره کرده اند، مثلا برخی نوشته اند: در اثنای نماز ظهر حکم تحویل قبله نازل شد و پیامبر بقیه نماز را رو به کعبه به جا آورد.(7)
برخی نوشته اند این حکم بعد از نماز ظهر و قبل از اقامه نماز عصر نازل شد، ابن کثیر این قول را به "مجاهد" نسبت می دهد و می گوید: در دو کتاب روایی صحیح بخاری و صحیح مسلم روایاتی در تأیید این قول وجود دارد.(8)
مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه "فولّ وجهک شطر المسجد الحرام ...؛ ای پیامبر! پس بگردان خود را به طرف مسجد الحرام و هر کجا که باشید، صورت های تان و توجه تان را به جانب کعبه بگردانید" فرموده است: در این آیه ابتدا حکم تغییر قبله متوجه پیامبر شده و بعداً به عموم مسلمانان تعمیم داده شده. این تعبیر مؤید این است که تغییر قبله در حالی واقع شد که پیامبر در مسجد مشغول نماز بود و مسلمانان پشت سر حضرت قرار داشتند.(9)
آیت الله جعفر سبحانی می نویسد: "... با در نظر گرفتن این جهات، در حالی که پیامبر دو رکعت از نماز ظهر خوانده بود، امین وحی فرود آمد و پیامبر را مأمور کرد که به سوی مسجد الحرام متوجه شود. در برخی از روایات چنین آمده است:جبرئیل دست پیامبر را گرفته متوجه مسجد الحرام کرد. زنان و مردانی که در مسجد بودند، از او پیروی کرده و از آن روز کعبه، قبله مستقل مسلمانان اعلام گردید.(10)
د)وضع نماز نماز گزاران
از بیشتر روایات و متون دینی استفاده می شود که تغییر قبله درحال نماز جماعت صورت گرفته است.(11)
در این جا چند احتمال وجود دارد:
1 - پیامبر مشغول نماز نافله بود که تغییر قبله رخ داد. در این صورت پیامبر به طرف کعبه بر می‌گردد و نمازش باطل نمی‌شود و مشکلی پیش نمی‌آید. طبق این احتمال نماز جماعت برقرار نبود.
2 - پیامبر مشغول نماز واجب ظهر بود و تعداد کمی مثلاً یک صف به او اقتدا کرده بودند.
چون تعداد افراد قبیله بنی سالم شرکت کننده در نماز جماعت خیلی زیاد نبود.
در این صورت تغییر جهت مشکلی پیش نمی‌آورد، چون همه حدود 180 درجه برمی‌گردند. پیامبر (ص) که امام جماعت بود، می‌تواند در همان صف اول باشد، بنابراین با تغییر جهت امام و مأمومین در یک صف به حدود 180 درجه مستلزم هیچ حرکتی نیست.
3 - تعداد شرکت کنندگان در نماز جماعت زیاد بود و چند صف پشت سر پیامبر نماز می‌خواندند. در این فرض وقتی پیامبر به جهت کعبه تغییر جهت می‌دهد، مأمومین که پشت سر پیامبر بودند، باید مقداری راه بروند و پشت سر پیامبر قرار بگیرند. در این صورت حرکت کردن و راه رفتن بین نماز به این مقدار برای نماز در هنگام ضرورت اشکالی ندارد، چنان که در مواردی حرکت و راه رفتن در نماز اشکالی ندارد.
هر یک از این سه احتمال را بپذیریم، مشکلی پیش نمی‌آید. همچنین درباره نماز زنان نیز اشکال پیش نمی آید.
دراین باره استاد جوادی می نویسد: ..." ممکن است معنای جابه‌جایی مردان و زنان این باشد که پس از توجه رسول اکرم(ص) از بیت مقدس به سوی کعبه، صف زنان که در پشت‌سر مردان بود قهراً در جلو قرار گرفت و مردان که در صف جلو بودند در پشت‌سر قرار گرفتند، بنابراین، مراد از جابه‌جایی زنان و مردان این است که مردها در جای معمول زنان و زنان در جای مردان ایستادند،... " (12)
ه) تغییرقبله دلایل متعدد داشت از جمله:
1- یهودیان مسلمانان را سر زنش می نمودند، لذا پیغمبر از این امر ناراحت بود. پیوسته انتظار می کشید که مدت این قبله موقتی پایان پذیرد و قبله ابدی مسلمانان از طرف خداوند بزرگ اعلام گردد.
2- دلیل دیگر تغییر قبله تربیت و تکمیل مسلمانان بوده و برای پرورش روح اطاعت در افراد تازه مسلمان و پیشرفت هدف مقدس اسلام صورت گرفته است. چرا که اعراب حجاز مخصوصا اهل مکه علاقه زیادی به سرزمین خود داشتند. لذا در آغاز کار لازم بود بر خلاف تمایل نفسانی و تعصبات محلی کعبه را برای مدتی رها کنند و به طرف بیت المقدس نماز بگزارند تا تعصبها در آنها کشته شود و روح اطاعت و فرمانبرداری در آنها تحکیم گردد.(13)
3- یکی دیگر از ادله تغییر قبله که در آیه هم بدان تصریح شده است آزمایش و امتحان مردم و جداسازی مؤمنین از غیر مؤمنین است، و هم مشخص کردن فرمانبران از عاصیان متمرد است.(14) چنانچه می فرماید: وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی کُنْتَ عَلَیْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْه؛(15)و ما، آن قبله‌ای را که قبلا بر آن بودی، تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از پیامبر پیروی می‌کنند، از آنها که به جاهلیت بازمی‌گردند، مشخص شوند.
4- دلیل دیگرش می تواند عبرت گرفتن مسلمانان باشد چرا که بیت المقدس موزه عبرت جهان و جایگاه عزت و ذلت بنی اسرائیل است در بیت المقدس علل انحطاط و ترقی این قوم مشهود است و زندگی آنها برای مسلمانانی که تازه وارد این دین مقدس شده بودند درس عبرتی محسوب می شد.(16)
پی نوشت ها:
1. ناصر مکام شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه،1374، ج1، ص 480.
2. ابن سعد ،الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ج1، ص 228.
3. طبری، ترجمه تاریخ طبری، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، ناشر اساطیر، 1375ش، ج3، ص942.
4. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر للطباعه والنشر، 1385، ج2، ص115.
5. آیت الله مکارم شیرازی و سبحانی، پاسخ به پرسش های مذهبی، قم، انتشارات نسل جوان، قم، 1388، ص444.(با تلخیص و تصرف)
6 .بقره(2) آیه 144.
7. علامه طباطبائی، المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1374، چاپ پنجم، ج1،ص490.
8. علامه طباطبائی، همان، ص488.(با تلخیص و تصرف)
9. بقره(2) آیه143.
10. جعفر سبحانی، همان، 485.
11. ناصر ماکر شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج1، ص491
12جوادی آملی ، تسنیم،تفسیر قرآن کریم ، قم مر کز نشر اسراء، 3985، چاپ دوم، ج7، ص413-414
13. آیت الله مکارم، پاسخ به پرسش هایی مذهبی، ص445.
14. علامه طباطبائی، همان، ص488.(با تلخیص و تصرف).
15. بقره(2) آیه143.
16. آیت الله مکارم و سبحانی، همان، ص445.( با تلخیص و تصرف).
