فلسفه زنجیر زدن چیست؟
پاسخ: بدون تردید اصل عزاداری و اقامه ماتم برای شهداء و آزاد مردان تاریخ، در اسلام سابقه دیرین دارد و از اخبار بر می آید که پیامبر (ص) نیز آن را تأیید کرد و در برگزاری آن همت می گماشت. اما در رابطه با کیفیت و شیوه برگزاری عزاداریهایی مانند زنجیر زنی حدیث و روایت معتبری وجود ندارد و مشخصه های عزاداری در زمان پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) محدود بود به مرثیه سرائی، گریستن و گریاندن در قالب شعر و مرثیه، جز این که هنگام رحلت پیامبر اکرم (ص) بنا بر نقل عایشه زنان به عزاداری پرداختند (و به سینه و صورت خود می زدند) (ابن هشام، سیره النبویه، ج 2، ص 428)، به هر صورت عزاداری به شکل معین مثلا در قالب سینه زنی و زنجیر زنی و ... به نحو مستقیم ریشه روایی ندارد و گویا شکل برپایی مراسم عزاداری، به خود مردم واگذار شده است تا با انطباق اصول کلی دین و راهنمایی ائمه اطهار (ع) و بزرگان دین با عرف محلی، تکریم و تجلیل شایسته از ائمه معصومین (ع) بجا آورند، و گفته اند راه افتادن دسته های سینه زنی از زمان آل بویه(قرن چهارم به بعد) در میان شیعیان رایج گردید. در عصر صفوی نیز دسته های سینه زنی همراه با خواندن اشعار با آهنگ یک نواخت -که در سوگ امام حسین (ع) سروده شده بود- در کوچه ها و خیابان می گشتند. دراین عصر برای افزایش هیجان مردم و هر چه شکوهمندتر شدن دسته های عزاداری، نواختن طبل و کوبیدن سنج معمول گردید و ادوات جنگی -که در میدان رزم کاربرد داشت- به این گونه مجالس راه یافت. (ر.ک: پشرو چلکووسکی، تعزیه هنر بومی ایران، ترجمه داوود حاتمی، علمی هرهنگی، ج 1، 1367 ش، ص 10).
از تحول در شیوه های سینه زنی و زنجیر زنی، استفاده می شود که این مسأله از خواست های اجتماعی و بافت های جامعه، فرهنگ و آداب آنها سرچشمه می گیرد، البته سزاوار است که اصل و اساس این نوع زنجیر زدن ها پذیرفته شود، زیرا در جوشش احساسات و عواطف و تحریک هیجان اثرات مثبت دارد.
بعد از ذکر مطالب فوق باید گفت مسأله زنجیر زنی در عزاداری امام حسین(ع) از دو جنبه دیگر نیز قابل بررسی و دقت است؛ نخست بعد فقهی آنست که به آن به عنوان عملی مجاز، مستحب و یا جز آن نگاه می‌کنند و این که با چه شرایط و تا چه میزان به عنوان عمل پسندیده اسلامی و اظهار سوگواری امام حسین وشعایر دینی، می‌توان بدان نگریست. طبیعی است که از این نظر موضوع فوق باید از مراجع تقلید استفتاء شود و مراجع معظم نیز درباره کیفیت انواع سوگواری نظر داده‌اند:
بنا بر نظر مراجع سینه‌زنی و عزاداری اگر به صورت متعارف و به گونه‌ای که از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه در عزاداری محسوب شود اشکال ندارد و هر کاری که برای انسان ضرر بدنی قابل توجهی داشته و یا باعث وهن دین و مذهب گردد حرام است(ترجمه اجوبة‌الاستفتاآت، قطع وزیری، ص 525)
زنجیر زنی اگر به نحو متعارف و به گونه‌ای باشد که از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه در عزاداری محسوب شود، اشکال ندارد(خامنه‌ای، اجوبة الاستفتاءات، س 1463)
زنجیر تیغ دار: حضرت امام خمینی، آیات عظام خامنه‌ای، تبریزی، مکارم و فاضل: اگر استفاده از زنجیرهای مزبور موجب وهن مذهب در برابر مردم شود و یا باعث ضرر بدنی قابل توجهی گردد، جایز نیست(امام، استفتاءات، ج 3، سؤالات س 34 و 37؛ خامنه‌ای، اجوبةالاستفتاءات، س 1441؛ تبریزی، استفتاءات، س 2003 و 2012؛ مکارم، استفتاءات، ج 1، س 574 و ج 2 و makaremshirazi.org، قمه‌زنی؛ فاضل، جامع‌المسائل، ج 1، س 2162 و 2166 و 2173)
آیت الله صافی: اگر ضرر قابل توجهی برای بدن نداشته باشد. در عزای سیدالشهدا(ع) اشکال ندارد(صافی، جامع‌الاحکام، ج 2، س 1594)
آیت الله نوری: عزاداری برای امام حسین(ع) طبق سنت متعارف و معمول بین شیعیان اشکال ندارد(نوری، استفتاءات، ج 1، س 1063 و ج 2، س 601)
جنبه دوم این است که همانطور که ذکر شد از نظر تاریخی در مصادر اصیل تاریخی چندان مورد توجه نبوده است. اما یکی از مواردی که از زنجیر یاد شده است در جریان رهایی حضرت یحیی بن زید بن علی بن‌الحسین(ع) از زندان اموی در خراسان است که شیفتگان و شیعیان خراسانی به آهنگر مراجعه نموده قطعات وحلقه‌های زنجیری که بدان حضرت یحیی در زندان بسته شده بود با قیمت گزافی خریداری نمودند و آهنگر مزبور نیز بدلیل کثرت داوطلبان آن را قطعه قطعه نموده به هر یک مقداری از آن را فروخت. البته در این گزارش تاریخی اصلاً بدین امر که مردم زنجیر مزبور و یا قطعات آن رابه سر و کتف زدند اشاره نشده است بلکه در عزاداری حضرت یحیی سیاهپوش شدند و در سال شهادت آن حضرت، فرزندان‌شان که در آن سال به دنیا آمدند یحیی و یا زید (اسم پدر حضرت یحیی) نامیدند، (جهت اطلاع بیشتر به کتاب امام خمینی و فرهنگ عاشورا، دفتر اول، ص 5 123، مقاله‌های دکتر سید محمد ثقفی، مراجعه شود).
شاید بتوان گفت ریشه زنجیر زنی به شیعیان کشور هند بر میگردد. بنا به نقل منابع تاریخی یکی از مراسم عزاداری مشهور در میان شیعیان هندوستان، زنجیرزنی بوده است. آنان با زنجیر و چوبهای میخ دار بر پشت خود می‌زنند و در پی زنجیرزدن، از بدن آنان خون جاری میشود. هرچند بسیاری از شیعیان هند این عمل را ناپسند می‌دانند و مرتکب آن نمی‌شوند در عین حالی که نسبت به امام حسین(ع) اعتقاد کامل دارند.
بعد از آن زنجیر زنی از هندوستان به ایران آمد. با این تفاوت که در ایران زنجیرزنی به صورت معمولی و بدون خونریزی است ولی در هندوستان بسیار وحشت‌آور است.
زنجیرزنی هندی که همراه با خونریزی است از سوی مراجع تقلید شیعه تحریم شده است. آیةالله سید محسن امین از اولین کسانی است که به این گونه اعمال اعتراض و آن را تحریم کرد. آیةالله سید ابوالحسن اصفهانی نیز فتوا به حرمت این گونه اعمال داد، (موسوعة العتبات المقدسه،ج 8, ص 378)
نتیجه بحث:
بنابراین هر چند در مورد کیفیت عزاداری (سینه زنی و زنجیر زنی) حدیث و یا روایتی نداشته باشیم و ضرورت هم ندارد که در تمامی موارد جزئی، حدیث و دستور خاص وارد شده باشد زیرا اصل و کلیت آن از سوی ائمه (ع) بیان شده است. اما از مجموع احادیثی که در رابطه با اصل عزاداری امام حسین (ع) و نیز از سیره مستمره ائمه (ع)، می توان استفاده کرد، این است که عزاداری امام حسین (ع) بایستی توأم با شکوه، فریاد، هیجان، اشک و ناله برخواسته از مکتب عاشورا باشد و طبیعی است که راه اندازی دستجات، دسته های سینه زنی و زنجیر زنی به شکل معقول و متعارف و همراه با وقار، حزن، اندون و ماتم، تا حدی که موجب وهن اسلام و اضرار بر نفس نباشد نقش مثبت و سازنده در شکوه و شور مجالس عزا دارد و نمی توان آن را نفی کرد.
