با توجه به احتمال خطای مراجع تقلید و مجتهدان، چرا ما از داشتن امام در زمان غیبت محروم هستیم؟

با توجه به احتمال خطای مراجع تقلید و مجتهدان، چرا ما از داشتن امام در زمان غیبت محروم هستیم؟

در پاسخ این سؤال، بیان چند نکته بایسته است:
یکم. امامان معصوم (علیهم السلام) ، در دوران حضور خود، یکی از مهم ترین وظایف و مسئولیت های خود را به انجام رساندند و غیبت و پنهان زیستی امام عصر(عج)، اشکال و خللی در انجام این وظیفه، وارد نکرده است. این وظیفه مهم و بنیادین، عبارت است از (تبیین دین) به گونه ای که دین مصون از تحریف بماند.
امامان معصوم (علیهم السلام)  در طول حیات خود، با انجام سه عمل و برنامه، جلوی تحریف دین را گرفتند :
الف. سنّت پیامبر (صلی الله علیه وآله)  را آن گونه که بود، بیان کردند.
ب. روش فهم دین از کتاب و سنت (اجتهاد) را آموزش دادند.
ج. کسانی را که صلاحیت چنین فهمی دارند، به مردم معرفی کرده و آنان را در زمان غیبت به این افراد ارجاع دادند.
فلسفه غیبت امام زمان(عج)، چه آزمایش انسان باشد و چه عدم قابلیت امت برای امامت معصوم و... در این نکته فرقی نمی کند که وظیفه شیعیان در زمان غیبت، عمل به دستورات و تعالیم اسلام است و این دین نیز روش خاصی را در شناخت فروع و آموزه های اسلام (اجتهاد و تفقّه) آموزش داده است. در واقع مسیر درست شناخت احکام اسلام، همین راه است و خود مجتهد و مقلّدان او، احکام اسلام را از همین راه می شناسند.
مشکلی که شاید در این زمینه پدید آید - و شاید این پرسش نیز درباره همین مشکل باشد - این است که فقیه، مصون از خطا نیست و ممکن است در استنباط حکم شرعی از قرآن و سنت و عقل و یا در رهبری و زعامت امت خطا کند. آیا همین امکان خطای او، باعث نمی شود، وجود امام معصوم (علیه السلام) ، ضروری باشد و غیبت آنان، خلاف فلسفه اصلی امامت باشد؟!
در پاسخ به این پرسش در ابتدا باید دانست که خطا دو گونه است.
1. خطاهای فاحش و روشنی که حد اقل برای عموم کارشناسان مسائل دینی، سیاسی و اجتماعی، بطلان آن روشن است. کسی که مرتکب چنین خطاهایی شود، شایستگی جانشینی امام و رهبری امت را ندارد.
2. خطاها و اشتباهات پیچیده و کار شناختی که در میان کارشناسان نیز بطلان آن چندان روشن نیست و معمولاً مورد اختلاف آرا و نظرات است. در این صورت نمی توان با قاطعیت حکم کرد که نظر کدام یک صحیح است ؛ زیرا هرکس بر اساس مبانی پذیرفته شده خود حکم می کند... در چنین مواردی، باید یک رأی ملاک عمل قرار گیرد.
تردیدی نیست که تنها، امام معصوم، مصون از خطا است و دیگران، به هر حال درصدی از خطا را دارند ؛ ولی در عین حال باید گفت، مراجع تقلید، کارشناسان دین هستند و در فهم و دریافت احکام دینی، به همان شیوه ای عمل می کنند که معصومان آموزش داده اند ؛ یعنی، در استنباط احکام شرعی، به منابعی تکیه می کنند که معصوم (علیه السلام)  آن را معرفی کرده و نیز طبق قواعدی، احکام را به دست می آورند که خود پیشوایان معصوم، به عنوان راه کار بیان کرده اند.
وقتی مجتهد جامع شرایط، بر اساس منابع اصیل دینی و راه کارهای مورد تأیید امامان، احکام و وظایف دینی را استخراج و بیان کرد، نزد خداوند، مأجور و معذور است ؛ یعنی، هم دارای اجر و پاداش است و هم به فرض خطا و اشتباه، معذور خواهد بود و عذرش پذیرفته شده است. همچنین کسانی که بر اساس احکام او عمل کرده و احیانا به خطا رفته اند، هم به اجر و ثواب می رسند و هم معذور خواهند بود. این مطلب هم پشتوانه عقلی دارد و هم دلیل نقلی.
دوّم. محرومیت از معصوم و هدایت مستقیم او، به هر حال پیامدهایی دارد ؛ ولی این محرومیت به سبب کوتاهی خود مردم است ؛ یعنی سوء اختیار مردم و خوی عصیان گری مردم، علت غیبت و محرومیت آنان از علم و هدایت های او، است و تا زمانی که چنین وضعیتی وجود دارد، ظهور امام (علیه السلام)  نیز همواره به تعویق خواهد افتاد، چنان که خواجه تعبیر می کند: وجوب ظهور، ملازم با زوال سبب است.(و الظهور یجب عند زوال السبب)[1].
سوّم. دین اسلام، شامل بخش های مختلفی، از جمله: عقاید، اخلاق و احکام است و آنچه در سؤال مطرح شده (احتمال خطای مراجع تقلید)، مربوط به بخش احکام شرعی است ؛ آن هم در مسائل فرعی شرعی ؛ نه در احکام کلی که نزد همه، مورد اتفاق است و هیچ اختلافی در آن نیست. بنابراین هم در صد خطا کم است و هم محدوده و گستره آن.
با این حال امام زمان(عج) - هر چند دخالت مستقیمی در مسائل ندارد - حافظ معارف و آموزه های دین اسلام و جامع همه دانش ها و علوم است ؛ یعنی، از آنجا که میراث علمی تمام پیامبران و امامان در نزد ایشان است، آن حضرت حامل این علوم بوده و همه آنها را حفظ می کند تا در زمان ظهور به همه مردم بیاموزد. در موارد لزوم نیز گوشه ای از این معارف و دانش را، به بزرگان و علما یاد می دهد و مشکلات علمی و فقهی آنان را حل می کند.
صاحب مفتاح الکرامة (سید جواد عاملی) نیز نقل می کند : شبی استادم سید بحرالعلوم، از دروازه شهر نجف بیرون رفت و من نیز به دنبال او رفتم تا وارد مسجد کوفه شدیم. دیدم آن جناب، به طرف مقام حضرت صاحب الامر رفت و با شخصی (امام عصرعج)، گفت و گویی کرد. از جمله اینکه سؤالی پرسید و او در جواب فرمود : (در احکام شرعی، وظیفه شما عمل به ادلّه ظاهری است و آنچه از این ادلّه به دست می آورید، همان را باید عمل کنید و شما مأمور به احکام واقعیه نیستید)[2].
توجه به این نکته ضروری است که مرجعیت فقیه با کفایت و جامع شرایط، بهترین فرض ممکن در غیبت امام معصوم است. به همین دلیل نهاد مرجعیت در  متن تعلیمات دین (قرآن و سنت پیامبر (صلی الله علیه وآله)  و امامان معصوم (علیهم السلام) ) و سیره آنان، مطرح بوده است و آنان عملاً نهاد مرجعیت را در جامعه اسلامی تأسیس و عینیت بخشیده و مشکل و معضل جامعه اسلامی در عصر غیبت تا حدود زیادی برطرف کرده اند و شیعه به برکت چنین نهادی، در طول تاریخ پرپیچ و خم و با بدترین شرایط اجتماعی و حکومتی، در بهترین وضعیت فکری، علمی و سیاسی قرار داشته است. آیات مربوط (تفقّه و انذار) و (سؤال از اهل ذکر)، خط کلّی شریعت را در فهم و فراگیری، احکام دین از متخصصان مطرح کرده است. روایات وارده از پیامبر (صلی الله علیه وآله) نیز علما را وارثان انبیا دانسته و فقها را امانت داران پیامبران و حاکمان بر مردم قرار داده است.
روایات منقول از معصومین (علیهم السلام)  نیز لزوم تقلید از فقها و مرجعیت علمی و دینی آنان را یاد کرده و آنان را حاکم و حجت بر مردم قرار داده است و عملاً مردم را بر همین مسلک تربیت نموده و بزرگ ترین مشکل عصر غیبت را، چاره اندیشی کرده است.

پی نوشت ها
______________
[1]. رساله امامت، ص 25 ؛ به نقل از : نظام سیاسی و دولت در اسلام، ص 199.
[2]. ر.ک : تلاش گر پنهان، ص 136 و 137 ؛ میر مهر، ص 60 و 61 به نقل از : قصص العلما، ص 173.