با توجه به احتمال خطای مراجع تقلید و مجتهدان، چرا ما از داشتن امام در زمان غیبت محروم هستیم؟

با توجه به احتمال خطای مراجع تقلید و مجتهدان، چرا ما از داشتن امام در زمان غیبت محروم هستیم؟

در پاسخ این سؤال، بیان چند نکته بایسته است:
یکم. امامان معصوم(ع)، در دوران حضور خود، یکی از مهم‌ترین وظایف و مسئولیت‌های خود را به انجام رساندند و غیبت و پنهان زیستی امام‌عصر(عج)، اشکال و خللی در انجام این وظیفه، وارد نکرده است. این وظیفه مهم و بنیادین، عبارت است از (تبیین دین) به گونه‌ای که دین مصون از تحریف بماند.
امامان معصوم(ع) در طول حیات خود، با انجام سه عمل و برنامه، جلوی تحریف دین را گرفتند :
الف. سنّت پیامبر(ص) را آن گونه که بود، بیان کردند.
ب. روش فهم دین از کتاب و سنت (اجتهاد) را آموزش دادند.
ج. کسانی را که صلاحیت چنین فهمی دارند، به مردم معرفی کرده و آنان را در زمان غیبت به این افراد ارجاع دادند.
فلسفه غیبت امام زمان(عج)، چه آزمایش انسان باشد و چه عدم قابلیت امت برای امامت معصوم و... در این نکته فرقی نمی‌کند که وظیفه شیعیان در زمان غیبت، عمل به دستورات و تعالیم اسلام است و این دین نیز روش خاصی را در شناخت فروع و آموزه‌های اسلام (اجتهاد و تفقّه) آموزش داده است. در واقع مسیر درست شناخت احکام اسلام، همین راه است و خود مجتهد و مقلّدان او، احکام اسلام را از همین راه می‌شناسند.
مشکلی که شاید در این زمینه پدید آید - و شاید این پرسش نیز درباره همین مشکل باشد - این است که فقیه، مصون از خطا نیست و ممکن است در استنباط حکم شرعی از قرآن و سنت و عقل و یا در رهبری و زعامت امت خطا کند. آیا همین امکان خطای او، باعث نمی‌شود، وجود امام معصوم(ع) ، ضروری باشد و غیبت آنان، خلاف فلسفه اصلی امامت باشد؟!
در پاسخ به این پرسش در ابتدا باید دانست که خطا دو گونه است.
1. خطاهای فاحش و روشنی که حد اقل برای عموم کارشناسان مسائل دینی، سیاسی و اجتماعی، بطلان آن روشن است. کسی که مرتکب چنین خطاهایی شود، شایستگی جانشینی امام و رهبری امت را ندارد.
2. خطاها و اشتباهات پیچیده و کار شناختی که در میان کارشناسان نیز بطلان آن چندان روشن نیست و معمولاً مورد اختلاف آرا و نظرات است. در این صورت نمی‌توان با قاطعیت حکم کرد که نظر کدام یک صحیح است ؛ زیرا هرکس بر اساس مبانی پذیرفته شده خود حکم می‌کند... در چنین مواردی، باید یک رأی ملاک عمل قرار گیرد.
تردیدی نیست که تنها، امام معصوم، مصون از خطا است و دیگران، به هر حال درصدی از خطا را دارند ؛ ولی در عین حال باید گفت، مراجع تقلید، کارشناسان دین هستند و در فهم و دریافت احکام دینی، به همان شیوه‌ای عمل می‌کنند که معصومان آموزش داده‌اند ؛ یعنی، در استنباط احکام شرعی، به منابعی تکیه می‌کنند که معصوم(ع) آن را معرفی کرده و نیز طبق قواعدی، احکام را به دست می‌آورند که خود پیشوایان معصوم، به عنوان راه کار بیان کرده‌اند.
وقتی مجتهد جامع شرایط، بر اساس منابع اصیل دینی و راه کارهای مورد تأیید امامان، احکام و وظایف دینی را استخراج و بیان کرد، نزد خداوند، مأجور و معذور است ؛ یعنی، هم دارای اجر و پاداش است و هم به فرض خطا و اشتباه، معذور خواهد بود و عذرش پذیرفته شده است. همچنین کسانی که بر اساس احکام او عمل کرده و احیاناً به خطا رفته‌اند، هم به اجر و ثواب می‌رسند و هم معذور خواهند بود. این مطلب هم پشتوانه عقلی دارد و هم دلیل نقلی.
دوّم. محرومیت از معصوم و هدایت مستقیم او، به هر حال پیامدهایی دارد ؛ ولی این محرومیت به سبب کوتاهی خود مردم است ؛ یعنی سوء اختیار مردم و خوی عصیان‌گری مردم، علت غیبت و محرومیت آنان از علم و هدایت‌های او، است و تا زمانی که چنین وضعیتی وجود دارد، ظهور امام(ع) نیز همواره به تعویق خواهد افتاد، چنان که خواجه تعبیر می‌کند: وجوب ظهور، ملازم با زوال سبب است.
(و الظهور یجب عند زوال السبب)؛ رساله امامت، ص 25 ؛ به نقل از : نظام سیاسی و دولت در اسلام، ص 199..
سوّم. دین اسلام، شامل بخش‌های مختلفی، از جمله: عقاید، اخلاق و احکام است و آنچه در سؤال مطرح شده (احتمال خطای مراجع تقلید)، مربوط به بخش احکام شرعی است ؛ آن هم در مسائل فرعی شرعی ؛ نه در احکام کلی که نزد همه، مورد اتفاق است و هیچ اختلافی در آن نیست. بنابراین هم در صد خطا کم است و هم محدوده و گستره آن.
با این حال امام زمان(عج) - هر چند دخالت مستقیمی در مسائل ندارد - حافظ معارف و آموزه‌های دین اسلام و جامع همه دانش‌ها و علوم است ؛ یعنی، از آنجا که میراث علمی تمام پیامبران و امامان در نزد ایشان است، آن حضرت حامل این علوم بوده و همه آنها را حفظ می‌کند تا در زمان ظهور به همه مردم بیاموزد. در موارد لزوم نیز گوشه‌ای از این معارف و دانش را، به بزرگان و علما یاد می‌دهد و مشکلات علمی و فقهی آنان را حل می‌کند.
صاحب مفتاح الکرامة (سید جواد عاملی) نیز نقل می‌کند : شبی استادم سید بحرالعلوم، از دروازه شهر نجف بیرون رفت و من نیز به دنبال او رفتم تا وارد مسجد کوفه شدیم. دیدم آن جناب، به طرف مقام حضرت صاحب الامر رفت و با شخصی (امام‌عصر(عج))، گفت و گویی کرد. از جمله اینکه سؤالی پرسید و او در جواب فرمود : (در احکام شرعی، وظیفه شما عمل به ادلّه ظاهری است و آنچه از این ادلّه به دست می‌آورید، همان را باید عمل کنید و شما مأمور به احکام واقعیه نیستید) ر.ک : تلاش‌گر پنهان، ص 136 و 137 ؛ میر مهر، ص 60 و 61 (به نقل از : قصص العلما)، ص 173..
توجه به این نکته ضروری است که مرجعیت فقیه با کفایت و جامع شرایط، بهترین فرض ممکن در غیبت امام معصوم است. به همین دلیل نهاد مرجعیت در متن تعلیمات دین (قرآن و سنت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)) و سیره آنان، مطرح بوده است و آنان عملاً نهاد مرجعیت را در جامعه اسلامی تأسیس و عینیت بخشیده و مشکل و معضل جامعه اسلامی در عصر غیبت تا حدود زیادی برطرف کرده‌اند و شیعه به برکت چنین نهادی، در طول تاریخ پرپیچ و خم و با بدترین شرایط اجتماعی و حکومتی، در بهترین وضعیت فکری، علمی و سیاسی قرار داشته است. آیات مربوط (تفقّه و انذار) و (سؤال از اهل ذکر)، خط کلّی شریعت را در فهم و فراگیری، احکام دین از متخصصان مطرح کرده است. روایات وارده از پیامبر(ص) نیز علما را وارثان انبیا دانسته و فقها را امانت داران پیامبران و حاکمان بر مردم قرار داده است.
روایات منقول از معصومین(ع) نیز لزوم تقلید از فقها و مرجعیت علمی و دینی آنان را یاد کرده و آنان را حاکم و حجت بر مردم قرار داده است و عملاً مردم را بر همین مسلک تربیت نموده و بزرگ‌ترین مشکل عصر غیبت را، چاره اندیشی کرده است. (مهدویت1، رحیم کارگر، کد: 21/500027)