انقلاب اسلامی پس از 38 سال در حوزه علمی چه پیشرفت هایی داشته است؟

انقلاب اسلامی پس از 38 سال در حوزه علمی چه پیشرفت هایی داشته است؟
کارنامه 38 ساله علم و فناوری ایران بسیار پربار است و نشان از رشد بی وقفه ای دارد که در بیشتر عرصه ها حتی با وجود نوظهور بودن سعی دارد قله های بلندتری را فتح کند/حوزه های علمی و آموزشی، تولید علم و مقالات،برتری در فناوری های جدید هوا و فضا،نانو و پزشکی،رشد ایران در فناوری و نوآوری بخشی از حوزه هایی هستند که در این گزارش مروری هرچند گذرا به کارنامه علم و فناوری ایران در قاب انقلاب اسلامی داشته ایم.
38 سال از روزهایی که دانشگاه‌ها یکی از پایه های اصلی حضور دانشجویان پرشور انقلابی بودند می گذرد و در این سال ها بسیاری از همان دانشجویان پرشور این بار در سنگر علم و دانش با تلاشی بی وقفه، مرزهایی را که دیگران تصور می کردند تنها در انحصار آنهاست، درنوردیدند.

حوزه های علمی و آموزشی، تولید علم و مقالات، برتری در فناوری های جدید هوا و فضا، نانو و پزشکی، رشد ایران در فناوری و نوآوری بخشی از حوزه هایی هستند که در این گزارش مروری هرچند گذرا به کارنامه علم و فناوری ایران در قاب انقلاب اسلامی داشته ایم.

وجود بیش از 200 استاد بین المللی و دانشمند برجسته ایران

از روزهایی که نام تنها یک نویسنده بین المللی در مقالات علمی وجود داشت سال ها گذشته و امروز بیش از 200 استاد بین المللی و دانشمند برجسته مقاله هایشان در میان جهان دانش دست به دست می شود.

ایران در سال 1357 توانست 440 مقاله را در مجامع بین المللی به ثبت برساند اما اکنون کمیت تولید علم کشور در پایگاه اسکوپوس 48 هزار و 345 مدرک و براساس وب آو ساینس (آی.اس.آی) به 40 هزار و 33 مدرک رسیده است.

سهم 1.8 درصدی در تولید علم جهان

سهم ایران در تولید علم جهانی از یک صدم درصد در سال 1357 به 1.81 درصد در سال 1395 رسیده است. براساس آمارهای منتشر شده، رتبه علمی ایران در جهان در پایگاه اسکوپوس و ISI اکنون شانزدهم دنیاست درحالیکه تا قبل از انقلاب اسلامی، در رتبه بندی این پایگاه های استنادی بین المللی هیچ جایگاهی نداشت.

افزایش 180 برابری سهم ایران در تولید علم دنیا و رشد 55 برابری آمار تولید مقاله توسط محققان ایرانی طی 38 سال گذشته نشان از رشد این درخت تناور دارد.

درحالیکه تا ابتدای انقلاب، نام هیچ یک از دانشگاه های ایرانی در فهرست دانشگاه های برتر دنیا نبود اکنون دانشگاه های کشور در نظام های رتبه بندی بین المللی حضور دارند و تنها در یک نظام رتبه بندی تایمز 8 دانشگاه ایرانی قرار دارند و همچنین 14 دانشگاه جامع، 10 دانشگاه و موسسه تحقیقاتی علوم پزشکی، 8 دانشگاه صنعتی، 2 دانشگاه غیر متمرکز و یک پژوهشگاه از جمهوری اسلامی ایران در جمع موثرترین دانشگاه ها و موسسات تحقیقات جهان قرار دارند.

وجود 2 هزار و 983 موسسه آموزش عالی دولتی و غیردولتی

با اینکه دانشگاه تهران به عنوان قدیمی ترین دانشگاه از 80 سال پیش تاسیس شده بود اما توسعه دانشگاهها در دهه 50 شمسی صورت گرفت، با این حال فقط شهرهای بزرگ دانشگاه و موسسه آموزش عالی داشتند، در حالیکه امروز به برکت انقلاب اسلامی بیش از 3 هزار موسسه آموزش عالی حتی شهرهای کوچک را هم از آموزش عالی بهره مند کرده اند.

به طوری که تعداد کل دانشگاهها و مراکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) از تعداد 223 موسسه در سال 1357 به 2 هزار و 983 موسسه در سال 95 افزایش رسیده است.

این رشد همچنین در تعداد دانشجویان نیز مشاهده می شود. تعداد کل دانشجویان از تعداد 175 هزار و 675 نفر در سال 1357 به تعداد 4 میلیون و 348 هزار و 383 نفر در سال 1395 افزایش یافت.

این در حالی است که تعداد دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی شامل کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی به عنوان عاملی تاثیر گذار در تولید علم نیز رشد قابل توجهی داشته است و تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد از تعداد 6 هزار و 340 نفر در سال 1357 به تعداد 774 هزار و 766 نفر در سال 1395 و تعداد دانشجویان دکتری از یک هزار و 255 نفر در سال 1357 به تعداد 115 هزار و 191 نفر در سال 1395 افزایش یافته است.

همچنین تعداد اعضای هیات علمی تمام وقت دانشگاهها و مراکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) از تعداد 5 هزار و 580 نفر در سال 1357 به 80 هزار و 97 نفر در سال 95 رسیده است.

رتبه شانزدهم دنیا برای ایران در پایگاه های بین المللی تولید علم

بررسی بخشی از آمارهای علمی ایران نشان می دهد که ایران در سال های ابتدایی انقلاب اسلامی در رتبه بندی های جهانی حضور نداشت اما اکنون رتبه علمی ایران در دنیا در پایگاه اسکوپوس شانزدهم و در پایگاه ISI در پله نوزدهم دنیا ایستاده است.

در بخش رشته های دانشگاهی نیز رشد رشته های علوم پایه بسیار قابل توجه بوده اند. رشته های ریاضی، مهندسی، شیمی، علم مواد، علوم رایانه، علوم کشاورزی و داروشناسی و سم شناسی از لحاظ کیفیت تولیدات، بهتر از متوسط کشور عمل کرده اند.

پژوهشگران رشته های مهندسی، شیمی، علوم مواد، ریاضیات، علوم کشاورزی، علوم رایانه، داروشناسی و سم شناسی، میکروبیولوژی، علوم گیاهی و جانوری و فیزیک سهمی بیش از متوسط سهم کشور از کل کمیت علم دنیا را تولید کرده اند.

رشته های مهندسی، ریاضیات، علوم مواد، شیمی، علوم کشاورزی و علوم رایانه کشور به ترتیب بیشترین سهم از کل استنادهای دنیا در بین رشته های مختلف کشور را کسب کرده اند. مهندسی حدود 3 درصد، ریاضیات، علوم مواد و شیمی هر کدام حدود 2 درصد و علوم کشاورزی و رایانه هر کدام حدود 1 درصد از کل استنادهای دنیا در رشته خود را دریافت کرده اند.

رشد 52 برابری نشریات علمی پژوهشی

نشریات علمی - پژوهشی کشور که نمادی از توسعه علمی کشور هستند نیز با رشد 52 برابری مواجه شده اند و از 20 عنوان در ابتدای انقلاب اسلامی به یک هزار و 47 عنوان نشریه در سال 95 رسیده است.

تا سال 1357 تعداد 83 موسسه پژوهشی کشور دارای مجوز اصولی یا قطعی و آزمایشی بودند که این آمار اکنون به 686 موسسه افزایش یافته است. در سالهای پس از انقلاب اسلامی نیز تاکنون 177 مرکز رشد علم و فناوری، 39 پارک علم و فناوری، یک هزار و 452 آزمایشگاه مرکزی و غیر مرکزی، 131 آزمایشگاه مرکزی در مراکز آموزش عالی، و 12 هزار و 594 آزمایشگاه وابسته به وزارت علوم راه اندازی شده است.

در حال حاضر 60 دانشگاه کشور دارای نظام HSE هستند و 964 شرکت دانش بنیان و سه هزار و 9 واحد فناور در پارک های علم و فناوری و مراکز رشد سراسر کشور استقرار یافته اند و 5 منطقه ویژه علم و فناوری نیز تشکیل شده است درحالیکه هیچیک از این زیرساختها تا سالها و دهه های ابتدایی انقلاب اسلامی نیز در کشور وجود نداشت.

ظهور شرکت های دانش بنیان جرقه تولید ثروت از علم

پس از تثبیت دانشگاه ها و حرکت آنها به سوی علم در دهه 70 و 80 شمسی، قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات در سال 1389 مصوب شد. حال دانشگاه ها با موجی از نوآوری ها مواجه بودند که به فضایی برای به ثمر رساندن آن نیاز داشتند.

ظهور شرکت های دانش بنیان به عنوان یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب اسلامی این فضا را در اختیار دانش آموختگان دانشگاهها قرار داد. ضمن اینکه در سال های اخیر توجه به تولید ثروت از علم، توانسته است موجی از بهره مندی از علم و فناوری های جدید در میان دانشگاهیان برانگیزد.

پس از تصویب قوانین مورد نیاز و جهت دهی به موضوع شرکت های دانش بنیان، شاهد هستیم که تاکنون 30 هزار اشتغال مستقیم در پارکهای علم و فناوری مراکز رشد کشور ایجاد شده است و میزان صادرات دانش بنیان توسط پارکها و مراکز رشد در این مدت، چهار میلیارد و 293 میلیون دلار رسیده است.

در حال حاضر 2 هزار و 453 شرکت دانش بنیان ثبت شده که اهمیت آن مشارکت اساتید، دانش آموختگان و دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی برای تولید محصول است.

تاکنون 3 هزار و 811 هزار میلیارد ریال قرارداد میان بخش های صنعتی و دانشگاهی، پژوهشگاهی و فناوری در رویدادهای فن بازار و نمایشگاهی منعقد شده و پارک ها و مراکز رشد علم و فناوری کشور نیز هزار و 52 فناوری مهم خلق کرده اند که 57 مورد از آنها به خارج کشور صادر شده است.

750 ایده نیز در این مراکز به ثبت رسیده اند که 550 ایده به محصول تجاری، تبدیل شده اند. 69 واحد فناور موفق به خروج از پارک ها و مراکز رشد شده اند و 148 اختراع نیز در این مراکز به ثبت رسیده است.

جایگاه برتر ایران در حوزه فناوری نانو

فناوری نانو شاید از معدود فناوری هایی باشد که در دوران پیش از انقلاب اسلامی، حتی در سطح دنیا نیز مطرح نبود اما نکته مورد توجه این است که از زمان بروز این فناوری در دنیا به عنوان یک فناوری نوظهور جمهوری اسلامی ایران نیز به موقع با فناوری نانو همراه شد و امروزه به درجه ای از پیشرفت رسیده که در رتبه ششم دنیا ایستاده است.

فناوری نانو تاثیر شگرفی در زندگی انسان دارد و به دلیل اینکه منحصر به یک رشته خاص نیست توانسته است کاربردهایی متفاوت از جمله الکترونیکی، پزشکی، زیستی و … داشته باشد. در حال حاضر ایران رتبه 6 دنیا از منظر تولید علم، ترویج و توسعه فناوری نانو را دارد. در حال حاضر 330 قلم و محصول در حوزه فناوری نانو ایران تولید شده است که این محصولات به 15 کشور صادر می شود.

هوا و فضا؛ نقطه عطف جهش فناوری پس از انقلاب اسلامی

فناوری فضایی، با وجود اینکه با جهان فاصله داشتیم به سرعت مورد توجه قرار گرفت و ساخت ماهواره در ایران از سال 75 در ایران آغاز شد. ابتدا مدل آزمایشگاهی ماهواره مصباح و پس از آن مدل فضایی آن به دست محققان کشور طراحی و ساخته شد. ساخت ماهواره هواشناسی سینای (1) و پرتاب ماهواره امید به فضا و همچنین پرتاب کاوشگر 3 به فضا در سال 87 از جمله گام های اولیه جمهوری اسلامی ایران در این حوزه بودند.

سال 89 ماهواره های ملی طلوع، مصباح 2 و نوید علوم و صنعت رونمایی شدند و ایران در سال 90 موفق شد با پرتاب موفق ماهواه رصد و سومین ماهواره ایرانی با عنوان نوید، گام های محکم تری در حوزه این فناوری نو بردارد.

با ورود ایران به باشگاه سازندگان موتور ماهواره بر همچنین ارسال موجود زنده به فضا، محققان ایرانی در سال 92 از طریق کاوشگر پیشگام، دومین موجود زنده را با نام (فرگام) به فضا فرستاد.

رونمایی از نخستین مرکز فضایی ایران، طراحی و ساخت ماهواره برهای سیمرغ و امید و پرتاب کاوشگر به فضا و پرتاب ماهواره های رصد و امید و فجر، رونمایی از ماهواره سنجشی دوستی، ساخت آزمایشگاه سنجش از دور سازمان فضایی ایران و مرکز تجمیع و تست ماهواره پژوهشگاه فضایی ایران از دیگر فعالیت های این حوزه بوده است.

رونمایی از ماهواره های ناهید 1 ، پیام امیرکبیر و سامانه انتقال مداری سامان 1 از جدیدترین افتخارات و فعالیت های مهم ایران در حوزه فناوری هوا و فضا است. به گونه ای که ماهواره ناهید 1 اولین ماهواره مخابراتی در کشور است که در پژوهشکده سامانه های ماهواره پژوهشگاه فضایی ایران طراحی و ساخته شده است و سامانه انتقال مداری (سامان1) برای انتقال ماهواره ها از مدارهای پایینی زمین به مدارهای بالاتر مورد استفاده قرار می گیرد.

دستاوردهای علم، فناوری و نوآوری جمهوری اسلامی ایران از نگاه دیگران

به اذعان سازمان کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل (آنکتاد) دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در حوزه علم، فناوری و نوآوری در سال­های اخیر آنچنان چشمگیر بوده که کشور ما به عنوان یکی از پیشروترین کشورها در حوزه علم و فناوری شناخته شده است.

بر اساس این گزارش در دهه های اخیر، ایران تلاش­های قابل توجهی در راستای تقویت آموزش، به ویژه در حوزه­ های علوم پایه و فنی و مهندسی و حوزه­ های مرتبط با آن انجام داده و ایران موفق به توسعه یک پایگاه قوی سرمایه انسانی با سطح بالایی از برابری جنسیتی در سطوح آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی در مقایسه با سایر کشورها در غرب آسیا شده است.

ایران در رتبه دوم دنیا از نظر سهم فارغ­ التحصیلان دانشگاهی حوزه فنی و مهندسی

توانمندی قابل توجه ایران در منابع انسانی حوزه فنی و مهندسی در رتبه­ بندی­ های بین­ المللی انعکاس یافته که بر اساس گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII)، دانش­ آموختگان حوزه فنی و مهندسی تقریبا نیمی از دانشجویان همه دانشگاه­های ایران در سال 2014 را تشکیل می­ دادند که این میزان به مراتب بیشتر از کشورهایی همچون برزیل، مالزی و ترکیه است و ایران از نظر سهم فارغ­ التحصیلان دانشگاهی حوزه فنی و مهندسی، در رتبه دوم دنیا قرار دارد.

آنکتاد تاکید می کند که ایران از سال 2000 میلادی وارد موج دوم توسعه علم، فناوری و نوآوری شده و بر این اساس تلاش­های مداومی جهت توسعه زیرساخت­هایی نظیر مدارس و دانشگاه­ها، آزمایشگاه­ها، پارک­های علم و فناوری و مراکز رشد را انجام داده است و تا سال 2016 میلادی پارک­های علم و فناوری در ایران به 39 پارک رسیده و تعداد 170 مرکز رشد در ایران فعال بوده اند.

جایگاه ایران در رتبه­ بندی شاخص جهانی نوآوری در فاصله سال­های 2014 تا 2016 بهبود یافته و از رتبه 120 جهان در رتبه بندی سال 2014 گزارش آنکتاد به جایگاه 78 در سال 2016، توانسته جهشی 42 پله­ ای را تجربه کند.

دستاوردهای حوزه پزشکی برای جهش در علم

زیست فناوری به عنوان یکی از حوزه های مهم فناوری در یک دهه اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است و با ورود آن به دانشگاهها، محققان ایرانی با وجود جدید بودن آن توانستند در مدت کوتاهی به دستاوردهای خوبی برسند.

کسب رتبه نخست تولید واکسن و سرم در خاورمیانه از طریق تولید بیش از 3 میلیارد دز واکسن انسانی و دامی در 65 نوع مختلف بخشی از دستاوردهای محققان در زیست فناوری است. ضمن آنکه در بخش زیست‌فناوری کشاورزی 12 اختراع و معرفی حداقل دو گیاه تراریخته (پنبه) و (ذرت) شده ایم. تنها در سال 2010 ، 100 محصول زیست فناوری در کشور تولید شده است که بر اساس پیش بینی های صورت گرفته این میزان به 500 محصول افزایش می یابد.

پیشرفت های جمهوری اسلامی ایران در حوزه سلول های بنیادی و طب بازساختی با وجود نوظهور بودن این حوزه نشان دهنده توانایی بالای محققان ایرانی در این حوزه است که با توجه به توانمندی دانش آموختگان رشته های زیست فناوری و پزشکی و به کارگیری این دانش توانسته اند در زمینه فناوری و تحقیقات سلول های بنیادی در زمره 10 کشور برتر جهان قرار گیرند.

محققان ایرانی توانسته اند از سلول های بنیادی حتی در پیوندهای مغز و استخوان ، پوست و ترمیم بافت آسیب دیده قلب استفاده کنند و همچنین شبیه سازی سلول های بنیادی را به انجام برسانند. استفاده از سلول های بنیادی در پیوند قرینه چشم ، تزریقPRP ، تکثیر سلول های بنیادی بندناف به‌ ‌منظور درمان سرطان یا صدمات بافت قلب و عصب و سلول های استخوانی، ترمیم ضایعات‌ ‌نخاعی، شبیه سازی و تولید سلول های بنیادی جنین از جمله دستاوردهای بزرگ کشور در‌ ‌عرصه این فناوری ها است.

تولد رویانا نخستین گوسفند شبیه‌سازی‌ شده در ایران در سال 1385، نخستین گام موفقیت آمیز کشور در راه شبیه‌سازی‌ بود و بعد از آن تولد نخستین بزغاله شبیه‌سازی‌ شده با نام حنا که در تولید آن تکنیک‌ها و تکنولوژی‌های نوین به کار رفته در رویانا، بهینه شده بود و دومین گام موفقیت آمیز پژوهشگران ایرانی در عرصه شبیه‌سازی‌ بود.

تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی انسانی (iPS) (1387)، استفاده از سلول‌درمانی برای بهبود و درمان بیماران ویتیلیگو برای نخستین بار در کشور (1387)، تاسیس نخستین بانک عمومی خون بند ناف (1387)، تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن تولید کننده فاکتور 9 انعقادی خون انسان (1388) تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن Tissue Plasminogen Activator(tPA ) انسانی (1389) از دیگر درخشش های محققان ایرانی در این حوزه است.

در حوزه پزشکی نیز دستاوردهای بسیاری بدست آمده است که تنها در یک بخش با خدمات بهداشتی ارائه شده بعد از انقلاب اسلامی، ایران هم اکنون از نظر افزایش امید به زندگی، کاهش مرگ مادر و کودک، گسترش دانش آموختگان علوم پزشکی، پیشرو بودن در درمان های جدید، تولید داروهای مبتنی بر فناوری های جدید از جمله کشورهای تراز اول دنیاست. همچنین امید به زندگی قبل از انقلاب 54 تا 57 سال بوده که اکنون پس از 38 سال به 76 سال برای مردان و 79 سال برای زنان رسیده است.

پیش از انقلاب اسلامی در کل کشور تنها 5 هزار و 890 متخصص وجود داشت که 68 درصد آن در تهران بودند اما در حال حاضر بر اساس آمار نظام پزشکی، 78 هزار نفر پزشک عمومی، 36 هزار نفر پزشک متخصص و فوق تخصص، 24 هزار نفر دندانپزشک عمومی، 2 هزار نفر دندانپزشک متخصص، 19 هزار نفر دکتری داروسازی، یک هزار و 200 نفر دکتری علوم آزمایشگاهی، 35 هزار نفر ماما و 15 هزار نفر گروه‌های پروانه دار داریم.

این در حالی است که اوایل انقلاب در بعضی نقاط کشور به ازاء هر 18 هزار نفر یک پزشک وجود داشت. در حال حاضر معادل 30 هزار نفر دانشجو در رشته دکتری پزشکی عمومی در حال تحصیل هستند و پیش بینی می شود حدود 4 هزار نفر سالانه به جمعیت پزشکان عمومی اضافه شود. از سویی دیگر حدود 10 هزار نفر از جمعیت پزشکان عمومی کشور در حال گذران تحصیلات تکمیلی در رشته های تخصصی به سر می برند.

صنعت دارویی کشور با وجود اینکه 80 ساله سابقه دارد، اما شکوفایی این صنعت پس از انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس اتفاق افتاد و با تاسیس 5 تا 6 کارخانه مهم داروسازی، پس از دو دهه صنعت دارویی ایران به حوزه تولید داروهای بیوتکنولوژیک وارد و فرآورده های بیوتکنولوژیک مورد نیاز بیماران خاص تولید شد. تا جایی که اکنون 34 داروی بیوتکنولوژیک تمام ایرانی در کشور تولید می شود.

ایران همچنین در زمینهٔ پیوند مغز استخوان دومین کشور پس از ایتالیا (از نظر تعداد پیوند) در جهان است. به گونه ای که از 26 سال پیش تاکنون بیش از 5 هزار و 373 مورد پیوند سلول‌های بنیادی خون و مغز استخوان تنها در بیمارستان شریعتی تهران انجام شده است و سالانه به طور میانگین700 پیوند در ایران صورت می‌گیرد.

اکنون با ورود به سی و هشتمین سال پیروزی انقلاب اسلامی و گشایشهای روز افزون در پیشرفت آموزش عالی و فناوری نوبت آن رسیده که بر کیفیت توجه بیشتر شود و راه را برای ثروت آفرینی از علم هموار کرد.

گزارش مهر، 20 بهمن 1395