مهمترین علل وقوع انقلاب اسلامی در ایران چیست؟

نگاهی به نظریه های انقلاب اسلامی

چکیده :

نویسنده مهمترین دلایلِ وقوع انقلاب را رهبری حضرت امام خمینی رحمه‌الله وحدت مردم و انگیزه اعتقادی و اسلامی برشمرده و در مورد علل وقوع انقلاب اسلامی تحلیلها و نظریه‌های دیگر از جمله دیدگاه مارکسیستها، مفسران غربی و برخی نظریات دیگر را مورد نقد و بررسی قرار داده است. وی در پایان با یک تحقیق آماری، نتایج پنج گانه ذیل را بدست می‌دهد:

اصلی‌ترین انگیزه مردم برای حضور و فعالیت در جریانهای انقلابی، انگیزه دینی و اعتقادی و پس از آن بیشترین تأثیر از ناحیه عامل سیاسی بوده است. نگارنده انگیزه‌های اقتصادی را کم اثر و بی‌کفایتی و فساد مدیران را به عنوان انگیزه اصلی دانسته و سرسپردگی و وابستگی رژیم پهلوی به دولتهای خارجی را انگیزه یک سوم از پاسخ دهندگان ارزیابی نموده است.

واقعه انقلاب اسلامی در ایران در سال 1357 یکی از وقایع مهم و یا بسیار مهم دهه 50 در جهان نبود، بلکه به دلائلی از وقایع بسیار فوق‌العاده و غیرمنتظره بود که توجه تمامی گروههای سیاسی، جریانهای فکری، شخصیتهای اجتماعی و دولتهای کوچک و بزرگ را به خود جلب کرد. از این رو پدیده انقلاب اسلامی در طی دو دهه گذشته یکی از مهمترین موضوعاتی بوده‌است که پیرامون آن تا کنون هزاران کتاب، سخنرانی، فیلم، مقاله و نظریه ارائه شده است.

طبعا هر یک از شخصیتها و جریانهای فکری و اجتماعی و سیاسی داخل و خارج از کشور در تحلیل و تبیین پدیده انقلاب اسلامی براساس اطلاعات، گرایشها، منافع و وابستگی خود مطالبی عرضه کرده‌اند.

میزان انطباق تحلیلها با واقعیتهای قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی قطعا متفاوت می‌باشد، اگرچه نظریه‌ها و تحلیلها خود بخشهایی مشترک و بخشهایی معارض دارند.

بسیاری از محققین تلاش کرده‌اند پدیده انقلاب اسلامی را نظیر سایر انقلابها بدانند و علل وقوع و تداوم آن را نیز همانند انقلابهای قرن بیستم تحلیل کنند. اما عده دیگری از آنان در برخورد با ابعاد متعدد داخلی و خارجی و چگونگی سیر تحول آن و آثار غیرمنتظره آن بر بسیاری از پدیده‌های اجتماعی در دو دهه پایان قرن بیستم مجبور شده‌اند اعتراف کنند که ویژگیهای انقلاب اسلامی در وقوع و تداوم آن با پدیده‌های مشابه در سایر مناطق جهان دارای تفاوتهای اساسی و غیرقابل انکار است.

غالب نویسندگان و تحلیلگرانی که در داخل ایران بوده‌اند و انقلاب را از نزدیک شاهد بوده‌اند و یا خود در متن آن قرار داشتند، دارای نظراتی مشابه و تحلیلهائی یکسان پیرامون علل و عوامل پیروزی و تداوم انقلاب می‌باشند. اگرچه تعداد زیادی در خارج از کشور نیز پس از تحقیق و بررسیهای میدانی و کتابخانه‌ای نظرات مشابهی نیز ارائه کرده‌اند.

مهمترین علل وقوع انقلاب در ایران از دیدگاه آنان عبارتست از:

1. رهبری حضرت امام خمینی(ره)
امام خمینی نه‌تنها به‌عنوان محبوب‌ترین و مردمی‌ترین چهره سیاسی مورد قبول همگان بود، بلکه مرجع دینی قابل اعتمادی برای مردم بود که هیچیک از گروهها و شخصیتهای دیگر چنین موقعیت و جایگاه منحصربه‌فردی را نداشتند. شخصیت دینی، مردمی و سیاسی امام آنچنان مردم را به خود جذب کرده بود که عملاً نفر دومی در هیچ سطح و کیفیتی مطرح نبود.

2. وحدت مردم
حضور اکثریت مردم ایران در جریان انقلاب بدون توجه به موقعیت‌های اجتماعی، وابستگیهای گروهی و طبقاتی، از پدیده‌هائی است که در انقلابهای قرون اخیر نظیر آن دیده نشده است. به‌طوری که روستائیان، کارمندان، زنان، کارگران، دانش‌آموزان، دانشجویان و در خط مقدم و پیشاپیش آنان روحانیان فعالانه حضور داشتند و شعار مشترک سر می‌دادند.

3. انگیزه اعتقادی و اسلامی
شعارها و حرکتهای اکثریت قریب به اتفاق شرکت‌کنندگان در فعالیتهای انقلابی حاکی از تمایل آنان به تحقق آرمانها، اصول و ارزشهای دینی بوده‌است.

حضرت امام(ره) در وصیت نامه سیاسی الهی خود در این زمینه چنین تحلیل می‌کند:

(بی‌تردید رمز بقاء انقلاب اسلامی همان رمز پیروزی است، و رمز پیروزی را ملت می‌داند، و نسلهای آینده در تاریخ خواهند خواند که دو رکن اصلی آن انگیزه الهی و مقصد عالی حکومت اسلامی و اجتماع ملت در سراسر کشور با وحدت کلمه برای همان انگیزه و مقصد [بوده است].)(1)

از آنجا که حضرت امام راحل خود در نقش رهبری انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی بود، نمی‌توانست خود را به‌عنوان یکی از علل پیروزی و تداوم آن معرفی کند و لذا به دو عامل دیگر اشاره می‌نماید.

پیوند سه عامل مردم (امت)، رهبری (امام) و اسلام موجب تقویت حضور و نقش یکدیگر و تأثیر بیشتر در روند انقلاب و حفظ و تداوم آن بود. به‌طوری که سالها بعد از وقوع انقلاب و پس از برگزاری و انجام چندین سمینار و تحقیقات گسترده توسط دستگاهها و مراکز وابسته به دشمن، به این نتیجه رسیدند که تنها راه مبارزه و مقابله با انقلاب اسلامی و برگرداندن اوضاع به شرایط قبل از آن، گسستن این پیوند است. جدا کردن مردم از اسلام، به زیر سؤال بردن رهبری دینی و ولایت فقیه، ایجاد جریانها، جناحها و گروههای معارض و در نتیجه تجزیه و مقابله نیروها با یکدیگر اساسی‌ترین و مؤثرترین استراتژی دشمن برای شکست انقلاب اسلامی است.(2)

در مورد علل وقوع انقلاب اسلامی تحلیلها و نظریه‌های دیگری مطرح شده است که در این مقاله سعی می‌شود به نقد و بررسی چند مورد از معروفترین آنها پرداخته شود.

______________________________

1. وصیتنامه سیاسی الهی حضرت امام خمینی(ره)، از انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سال 68، تهران، چاپ اول، صفحه 8.

2. متأسفانه این سیاست چند سالی است که در حال اجرا می‌باشد!

1. علل پیروزی انقلاب از دیدگاه مارکسیستها
طرفداران مکتب مارکسیسم صرف نظر از گرایشها و شاخه‌های متفاوت آن، طبق معمول و براساس تفکرات خود، تمامی تحولات و رویکردهای مختلف را بر مبنای اقتصادی تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری می‌کردند.

نشریات حزب توده و بعضی نشریات شوروی حرکتهای مردمی را ابتدا (مبارزات خرده بورژواهای شهری بر ضد بورژوازی کمپرادور و برای شکست پایگاه سرمایه‌داری غرب در ایران) تبیین کردند. زمانی که شعارهای اسلامی و حضور اقشار مختلف و روحانیون را دیدند و تضاد آشکار با تحلیلهای مارکسیستی روشن شد، چنین تحلیل کردند که (شورشی کور) توسط گروهی فرصت‌طلب برای به عقب انداختن جنبش انقلابی کارگری خلقهای ایران برای رسیدن به سوسیالیسم در حال شکل گرفتن است.)(1)

مارکسیستها در فاصله سالهای 56 تا 59 دهها تحلیل و تفسیر متفاوت و متضاد پیرامون روند انقلاب اسلامی منتشر کردند، که درواقع هیچیک از آنها با واقعیتهای موجود انطباق نداشت.

2. دیدگاههای مفسران غربی
در غرب دیدگاه واحدی در مورد علل پیروزی انقلاب و حتی شناخت همه‌جانبه و واقع‌گرایانه نسبت به جامعه ایران وجود نداشت. زیرا غالبا مسائل و واقعیتهای کشور را با دیدگاههای مادّی غرب بررسی و تحلیل می‌کردند.

(نمونه بارز نادانی و در عین حال نتیجه فرعی قضیه پهلوی (همه چیز را از دید خاندان پهلوی دیدن) نارسائی تکان‌دهنده‌ای بود که در سفارت امریکا در تهران وجود داشت. مشکلات زیادی سفارت را دربر گرفته بود، نظیر کم استعدادی کارمندان، آگاهی ناچیز در مورد منطقه و زبان، محدود بودن تماس، در انزوای فرهنگی قرار داشتن و به مرور زمان ابتلاء همه مأموران به ناراحتی روحی.

______________________________

1. از سخنان یکی از رهبران گروههای مارکسیست در مهر ماه 57.

تمام سفرایی که پس از جنگ جهانی دوم مأمور ایران شدند، به استثنای موارد نادر، برای قبول مسؤولیتهای خود، آمادگی کامل نداشتند، و آنها که ایران را می‌شناختند خود حامی قضیه پهلوی و متعهد به آن بودند. آنها فاقد کارمندان زبده و کارآزموده برای ایجاد تماس بودند. درواقع منابع اطلاعاتی آنها بسیار سطحی بود.

نمونه‌های حیرت‌آور جهالت مقامات امریکائی در مورد ایران بسیار فراوان است. در سال 1974 (1353) آگاه‌ترین مأمور امریکائی در تهران هرگز نام (علی شریعتی) را نشنیده بود.)(1)

چنین اعترافاتی سالها پس از پیروزی انقلاب و سردرگمی در شناخت و تجزیه و تحلیل و پیش‌بینی وقایع و شکست بسیاری از طرحها و برنامه‌ها، بیان و نوشته شد. از طرف دیگر به دلیل بی‌اطلاعی کامل از ساختار مذهبی و نقش نهادهای مردمی و دینی، خصوصا عدم شناخت فرهنگ تشیع، بسیاری از تحلیلها و نظریه‌ها پیرامون انقلاب اسلامی در چارچوب و قالب تئوریهای رایج در غرب و مشابه دانستن انقلاب اسلامی با سایر انقلابها ارائه شد.

دو نظریه بیش از سایر نظریات در غرب پیرامون علل وقوع انقلاب در ایران مطرح می‌باشد:

1. نظریه عدم توسعه متوازن
براساس این نظریه اجرای طرحهای دیکته شده توسط کندی و نوسازی صنعتی موجب تغییراتی نامتوازن در جامعه ایران شد. فاصله طبقاتی، ناهماهنگی سیاستهای مدرن اقتصادی با ساختار سنتی، رواج فرهنگ و فساد غربی معارض با باورها و ارزشهای دینی، موجب نوعی (انفجار از درون) در جامعه ایران شد که به دلیل شدت و گستردگی آن قابل کنترل و مهار نبود، درنتیجه تبدیل به یک جریان نیرومند اجتماعی شد که وقوع انقلاب اسلامی، سقوط سلطنت و حذف سلطه خارجی را به دنبال داشت.

(... علت وقوع انقلاب این بود که شاه در حوزه اقتصادی اجتماعی نوسازی کرد، و در نتیجه طبقه متوسط جدید و طبقه کارگر صنعتی را گسترش داد، اما نتوانست در حوزه

______________________________

1. بیل، جیمز: (شیر و عقاب)، نشر فاخته، تهران 1371، چاپ اول، صفحه 579.

دیگر حوزه سیاسی نوسازی نماید. و این ناتوانی حلقه‌های پیوند دهنده حکومت و ساختار اجتماعی را فرسوده کرد، راههای ارتباطی میان نظام سیاسی و مردم را گسست، شکاف بین گروههای حاکم و نیروهای اجتماعی مدرن را بیشتر کرد و مهمتر از همه این که پلهای ارتباطی اندکی را که در گذشته پیوند دهنده نهاد سیاسی با نیروهای اجتماعی سنتی به‌ویژه بازار و مراجع دینی بود، ویران ساخت... پس انقلاب نه به دلیل توسعه بیش از حد و نه توسعه نیافتگی، بلکه به سبب توسعه ناهمگون روی داد.)(1)

این نظریه درواقع توجیه‌گر و نفی‌کننده سلطه همه‌جانبه خارجی خصوصا امریکا و آثار و تبعات آن می‌باشد. زیرا اقدامات شاه منطبق با سیاستهای تحمیلی امریکا و انگلیس بود. به‌علاوه در کشورهای دیگری شاهد اجرای برنامه‌های نوسازی اقتصادی اجتماعی بوده‌ایم ولی انقلابی واقع نشد، لذا این نظریه برای تبیین وقوع انقلاب اسلامی نمی‌تواند علمی و واقع‌بینانه باشد.

طرفداران این نظریه تصور کرده‌اند که اگر مردم ایران در شعارها و خواسته‌هایشان اسلام را مطرح کرده‌اند پس با صنعت، نوسازی و مدرنیزاسیون مخالف هستند. درحالی که واقعیت این است که هیچیک از کسانی که در جریان انقلاب بوده‌اند با پیشرفت، رفاه، توسعه و تعالی کشور و برخورداری از ابزار و فنون (تکنولوژی) مخالف نبودند.

حضرت امام در یکی از سخنان خود به صراحت موافقت با دستاوردهای سازنده و مثبت تمدن غرب و مخالفت با فحشا را اعلام داشتند. این جمله به معنای دقیق کلمه، جوابی است به کسانی که می‌گویند، یکی از علل پیروزی انقلاب مقابله با مدرن شدن و صنعتی شدن بوده است!

2. توسعه نیافتگی سیاسی
از جمله نظریاتی که جریانهای روشنفکری بیشتر به آن پرداخته‌اند و در سالهای اخیر نیز در مطبوعات و تریبونهای سیاسی مورد تأکید بیشتری قرار گرفته است، مسأله تمایل شدید مردم و گروههای اجتماعی به توسعه سیاسی در اواخر دوران پهلوی می‌باشد.

با توجه به واقعیتهای یک قرن مبارزات مردم ایران در شرایط و اشکال مختلف و قیامهای متعدد

______________________________

1. آبراهامیان، یرواند: (ایران بین دو انقلاب): ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، تهران، سال 78، چاپ سوم، صفحه 524.

آنان بر ضد دیکتاتوری داخلی و سلطه خارجی نمی‌توان (توسعه سیاسی) را خواسته سالهای اخیر سلطنت و علت پیروزی انقلاب به شمار آورد، زیرا حرکتهای انقلابی مردم و پیروزی نهائی آنها درواقع نشاندهنده رشد و توسعه و بلوغ سیاسی مردمی بود که در طول یک قرن تحت فشارهای فزاینده آن را به‌دست آورده بودند. به عبارت دیگر انقلاب اسلامی معلول توسعه‌یافتگی سیاسی مردم بوده است.

(شاه هرچند ساختار اجتماعی اقتصادی را نوسازی کرد، برای توسعه نظام سیاسی اجازه شکل‌گیری گروههای فشار، ایجاد فضای باز سیاسی برای نیروهای مختلف اجتماعی، ایجاد پیوند میان رژیم و طبقات جدید، حفظ حلقه‌های ارتباطی موجود میان رژیم و طبقات قدیمی و گسترش پایگاه اجتماعی سلطنت که عمدتا به علت کودتای نظامی سال 1332 همچنان پابرجا مانده بود تلاش چندانی نکرد. او به جای نوسازی نظام سیاسی، قدرتش را همانند پدرش بر روی سه ستون نیروهای مسلح، شبکه حمایتی دربار و دیوان‌سالاری گسترده دولتی قرار داد.)(1)

شاه دیکتاتوری وابسته و ضد مردم بود. اقدامات سرکوبگرانه، خفقان، سانسور، شکنجه، زندان و اعدام توسط رژیم شاه قطعا یکی از انگیزه‌های قیام و انقلاب مردم بود، اما نکته مهم این است که تصور مردم این بود که این اقدامات شاه در راستای سیاستهای اسلام‌زدائی و حاکم کردن فرهنگ و باورهای ضد اسلامی به نمایندگی از جانب قدرتهای بزرگ است، و لذا برای حفظ هویت و ارزشهای دینی باید قیام کنند و به مقابله با اقدامات شاه و جلوگیری از تحقق اهداف سلطه بیگانه برخیزند. به‌عبارت دیگر مبارزه با ظالم و فاسد و مفسد را از وظایف دینی خود می‌دانستند و این مبارزه را به رهبری مرجعی دینی، کارساز و با ارزش می‌دانستند.

برخی نظریات دیگر
تعدادی از گروههای سیاسی قبل و بعد از پیروزی انقلاب، انگیزه اصلی و اساسی مردم را ضدیت با سلطنت و خاندان پهلوی عنوان نموده‌اند. و در تحلیلهای خود سرنگونی سلطنت و تأسیس حکومت ملی را هدف مبارزات و خواست مردم اعلام کرده‌اند، و جمهوری اسلامی را یک نظام تحمیلی به مردم

______________________________

1. همان منبع، صفحه 535.

ایران تبلیغ کرده‌اند. طرفداران این نظریه اظهار کرده‌اند که رهبران روحانی انقلاب درواقع خواست مردم را تغییر داده‌اند.

این تحلیل، خلاف واقعیت است، زیرا که شعارهای مردم در جریان انقلاب که بعضی از آنها هنوز بر دیوارهای شهرها به‌جای مانده، حکومت اسلامی یا جمهوری اسلامی است. از طرف دیگر در اولین رفراندومی که در 12 فروردین 58 به شکل سراسری در کشور صورت گرفت، بیش از 98% مردم به جمهوری اسلامی رأی دادند. درحالی که این رفراندوم در کمال آزادی برگزار شد و رأی بالای مردم نشاندهنده تمایل و خواست آنان بوده است. بنابراین مردم تنها به نفی نظام سلطنتی رأی نداده‌اند بلکه به صراحت و روشنی به اثبات نظام جمهوری اسلامی رأی قاطع داده‌اند.

یک تحقیق آماری
آنچه در زمینه علل و عوامل وقوع انقلاب در داخل و خارج از کشور به نگارش درآمد براساس دیدگاهها و میزان آگاهی از مجموعه شرایط و ویژگیها بوده است.

اخیرا تحقیقی آماری مبتنی بر موضوعات مشخص و نظرات افرادی که غالبا در جریان انقلاب بوده‌اند صورت گرفته که خلاصه‌ای از آن می‌تواند در ارزیابی نظرات ارائه شده، همه محققین را یاری نماید.(1)

در این تحقیق از 236 نفر زن و مرد در فاصله سنین 35 تا 60 ساله (در زمان انقلاب در سال 1357 بین 15 تا 40 سال داشته‌اند) و دارای تحصیلات دیپلم و از اقشار مختلف و مناطق مختلف شهر تهران، پیرامون انگیزه‌های آنان برای شرکت در فعالیتهای انقلابی سؤالاتی مطرح شده که با جمع‌بندی و شمارش آنها چندین جدول به دست آمده است.

جدولهای مربوط ترکیب جنسی و سنّی، تحصیلات و توزیع منطقه‌ای به علت بی‌ارتباطی با موضوع نقل نمی‌شود و فقط جدول مربوط به انگیزه‌های شرکت‌کنندگان ارائه می‌شود:

______________________________

1. این تحقیق در پائیز 77 درباره بررسی سیر تحول ارزش‌های اجتماعی در ایران پس از انقلاب انجام شد، و نتائج آن در کتاب (انقلاب و ارزشها) از تحقیقات (پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) منتشر شده است.

ردیف عنوان (عباراتی که در پاسخ‌ها، ذکر شده است) تعداد درصد
1 بی‌اعتنایی به ارزش دفاعی دینی/ عدم رعایت موازین اسلامی/ بی توجهی به مسائل دینی و مذهبی/ اسلام‌زدایی/ فساد رژیم شاه، روحانیت/ رفتارهای ضداسلامی/ بی‌اعتنایی به اعتقادات مردم/ کمرنگ شدن مسائل دینی/ اسلام‌ستیزی 54 7/23
2 بی‌بند و باری و ترویج آن/ فساد اخلاقی و جنسی/ هرزگی و فساد/ مشکلات/ ترویج فساد و فحشا/... 33 5/14
3 استبداد/ آزار مردم/ دیکتاتوری/ سرکوب مردم با تقوا/ فشارهای مذهبی سیاسی/ شکنجه/ آزار و اذیت بزرگان/ کشتن افراد مذهبی/ ایجاد وحشت و سرکوب مخالفان/... 25 11
4 تبعیض/ اختلاف طبقاتی/ تبعیض در انتخاب افراد/ فاصله طبقاتی بین فقیر و غنی/ نظام طبقاتی/ شکاف‌های طبقاتی 19 9/8
5 خفقان و عدم آزادی در قلم و بیان، ایجاد رعب و وحشت/ اختناق/ خفقان مطلق/ تفتیش عقاید/ بی‌توجهی به آزادی‌های فردی 9 4
6 وجود مراکز فساد/ لاابالی‌گری/ فروش مشروبات الکلی 11 8/4
7 بی‌حجابی/ بدحجابی 8 5/3
8 بی‌عدالتی/ عدم رسیدگی به محرومین/ بی‌عدالتی اجتماعی 7 1/3
9 عدم وجود حکومت اسلامی/ تلاش برای پیدا کردن حکومت اسلامی 7 1/3
10 بی‌توجهی به اسلام/ بی‌توجهی به خدمات مردم/ دروغ به مردم/ پارتی‌بازی/ عدم رسیدگی به امور مردم 5 2/2
11 رغبت به تجمل‌گرایی/ بی‌بندوباری سران حکومت/ حیف و میل بیت‌المال/ زندگی اشرافی/ بی‌بندوباری رژیم 5 2/2
12 کمبودهای رفاهی مردم/ بی‌توجهی به مسائل رفاهی مردم/ فقر اکثریت مردم/ فقر و تهیدستی/ وضع بد اقتصادی مردم/... 4 7/1
13 نفوذ آمریکا/ وابستگی به اجنبی بخصوص آمریکا/ دخالت مستقیم آمریکا 4 7/1
14 استثمار/ و خروج سرمایه‌های مملکت و تاراج ثروت نفت/ به یغما رفتن ثروت‌ها 4 7/1
15 سایر عبارات (بی‌اعتنایی به ارزش ملی غرب‌زدگی وابستگی به غرب و شرق بیکاری سانسور فساد اداری وجود آزادی‌های بیش از حدّ 15 6/6
جمع 228 100

با جمع‌بندی انگیزه‌های مشابه و محدود کردن عناوین به جدول دیگری می‌رسیم که به شکل خلاصه سه انگیزه مهم فرهنگی اسلامی، سیاسی و اقتصادی را نشان می‌دهد:

انگیزه‌های فرهنگی، دینی، (اسلامی) 8/47%
انگیزه‌های سیاسی اجتماعی 5/32%
انگیزه‌های اقتصادی 2/15%

نکته: 8 نفر از جامعه آماری پاسخ نداده‌اند.

نتایج و تحلیل
1. اصلی‌ترین و مهم‌ترین انگیزه مردم برای حضور و فعالیت در جریان انقلاب انگیزه‌های دینی و اعتقادی بوده است

2. عامل سیاسی اجتماعی پس از عامل اعتقادی و با فاصله نسبتا زیاد، انگیزه شرکت‌کنندگان در جریان انقلاب بوده است

3. انگیزه اقتصادی کمترین نقش را در بین انگیزه‌های عمومی داشته است

4. حداکثر 16% از پاسخ‌دهندگان، بی‌کفایتی و فساد مدیران را به عنوان انگیزه اصلی مطرح کرده‌اند

5. نقش وابستگی رژیم شاه به دولتهای خارجی، انگیزه یک سوم از پاسخ‌دهندگان بوده است.

( منبع : نگاهی به نظریه های انقلاب اسلامی ، جواد منصوری، مجله رواق اندیشه ، بهمن 1380 ، ش 5 ، صص 95 - 104)