حقوق والدین بر فرزندان تا چه حد است ؟ در شرایطی که پدر خانواده دچار اعتیاد باشد و رفتار وی تهدیدی علیه حقوق مادی و جانی فرزندان محسوب گردد، آیا طرد وی و شکایت علیه او جایز است ؟ رفتار اخلاقی با او باید چگونه باشد ؟

حقوق والدین بر فرزندان تا چه حد است ؟ در شرایطی که پدر خانواده دچار اعتیاد باشد و رفتار وی تهدیدی علیه حقوق مادی و جانی فرزندان محسوب گردد، آیا طرد وی و شکایت علیه او جایز است ؟ رفتار اخلاقی با او باید چگونه باشد ؟

پرسشگر گرامی، قبل از هر چیز توجه شما را به این مطلب جلب می کنیم که :
1) اسلام از نظر حقوقی حساب ویژه‌ای برای پدر و مادر باز کرده، همان گونه که در جنبه‌های عاطفی نیز حساب جداگانه‌ای برای آنها در نظر گرفته است، لذا در روایات آمده که اگر پدر و مادری از فرزندانشان راضی باشند موجب خیر و برکت و سعادت فرزند می‌شود، اگر در حق فرزندان خود دعا کنند خداوند به این دعا توجه خاصی می‌نماید و اگر والدین از فرزندان ناراضی باشند و خدای ناکرده به آنها نفرین کنند ممکن است، خداوند بر چنین فرزندانی که موجب ناراحتی والدین می شوند قهر و غضب نماید؛ حتی از نظر حقوقی در بخش قصاص و دیات آمده که اگر پدری خدای ناکرده فرزند خود را به قتل برساند قصاص نمی‌شود مگر در یک شرایط استثنایی با تشخیص حاکم شرع؛ همچنین از نظر شرعی پدر و مادر می‌توانند به اندازه نیازشان از اموال فرزند خود بردارند و مسائلی از این قبیل در فقه اسلامی زیاد وجود دارد یا در روایات آمده (نیکی کردن به والدین بزرگترین فریضه است) و یا اینکه می‌ فرماید (بهشت زیر پای مادران است) این همه آیه و روایت که در این زمینه وارد شده حاکی از اهمیتی است که خداوند برای والدین قائل شده است و اینها بدون حکمت نیست، چه اینکه اینها در مقابل زحماتی که والدین برای فرزندان متحمل می‌شوند ناچیز است. آنها از لحظه انعقاد نطفه تا هنگام تولد و همچنین بعد از تولد، دوران شیرخوارگی و بعد از کودکی مشکلات بسیار زیادی را متحمل شده‌اند، بنابراین خداوند نیز در مقابل زحمات آنها حقوق ویژه‌ای را برای آنها قائل شده است. از این رو باید در هر شرایطی احترام آنها را نگه داشت هر چند در بعضی اوقات دربرخورد با فرزندان خود دچار اشتباه شوند.
2) اهمیت احترام به پدر و مادر و نیکی کردن به آنها در سطحی است که قرآن کریم در 9 مورد از آن سخن آورده است. در سه جا، احسان به پدر و مادر را در کنار توحید و یکتاپرستی ذکر می کند : (و اعبدوا الله ولاتشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا؛ و خدا را بپرستید، و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید) (نساء، آیه 36 - بقره، آیه 83 - انعام، آیه 151).
و نیز در سه جای دیگر، احسان به پدر و مادر را به عنوان وصیت الهی مطرح می کند: (و وصینا الانسان بوالدیه حسنا؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند) (عنکبوت، آیه 8 - لقمان، آیه 14 - احقاف، آیه 115).
همچنین در سه مورد، تکریم و نیکی به پدر و مادر را از زبان پیامبران الهی(ع) نقل می کند : (ربنا اغفرلی و لوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب؛ پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنین را در آن روزی که حساب برپا می شود بیامرز) (ابراهیم، آیه 41 - مریم، آیه 32 - نوح، آیه 28).
3) اگر پدر و مادر در حق فرزند کوتاهی کنند و چه بسا ظلمی انجام دهند، این سبب نمی شود که فرزند هم درباره آنان به وظیفه اش عمل نکند. از این رو امام باقر(ع) فرمود : (خداوند در چند چیز رخصت و ترک را روا ندانسته است از جمله نیکی به پدر و مادر چه خوب باشند آن دو و چه بد) (اصول کافی، ج 2، ص 129، ح 15).

به هر حال، نیکی و احسان به پدر و مادر و خشنودی آنان را فراهم کردن حتی اگر کافر باشند لازم است و سعادت دنیا و آخرت را به همراه می آورد چنان که امام صادق(ع) به جوان نو مسلمان، در حق مادر مسیحی اش توصیه فرمود همان، ص 128، ح 11).
نیکی و احسان به والدین، پس از مرگشان نیز راه گشای سعادت فرزند می گردد؛ رسول خدا(ص) فرمود : (آقای خوبان در روز قیامت، کسی است که به پدر و مادرش پس از مرگشان نیکی کند) (بحار، ج 71، ص 84، ح 94، تحف العقول، ص 46).
خلاصه کلام آن که دلیل این همه احترام و نیکی در حق پدر و مادر در یک چیز است و آن بزرگترین نعمت خداوند یعنی حق حیات است که اگر پدر و مادر نبودند، فرزندانی هم به وجود نمی آمدند؛ از این رو هر چه درباره پدر و مادر احترام و احسان شود به جا خواهد بود.

در زیر به بعضی از وظایف و مسؤولیت های فرزندان در قبال والدین اشاره می شود(برگرفته از سوره اسراء آیه 23 و 24) :
1. اطاعت و فرمانبرداری از پدر و مادر.
2. نیکی و احسان و خدمت به پدر و مادر.
3. اف و سخن رنجش آور به پدر و مادر نگفتن .
4. بر سر والدین داد و فریاد نکردن (بلکه با آنها با سخن نیکو صحبت نماید).
5. بال تواضع و فروتنی را برای والدین، فرود آوردن.
6. حتی المقدور نیازهای والدین را برآوردن.
7. احترام والدین را نگه داشتن که در زیر به مواردی از آن اشاره می شود :
- جلوی والدین، پاهایش را دراز نکند.
- در مناسبت های مختلف مثل روز مادر یا روز پدر، هدیه به آنها بدهد.
- از شوخی های نابجا و زدن حرف های زشت پیش آنها اجتناب کند.
- در حق آنها و برای سلامتی آنها دعا کند.
- در کارهای خانه به آنها کمک کند.

امید است با عمل کردن به این وظایف و دستورات که برگرفته از کلام خداوند است احترام متقابلی بین اعضای خانواده برقرار شود. آنچه در این زمینه اصل است، احسان به پدر و مادر و دوری از اذیت و آزار به آنان است؛ البته این به معنای تسلیم شدن در برابر سلیقه‌های آنان نیست، ولی بایستی با تیزهوشی و درایت، شخصیت و مقام آنها را حفظ نمود واحترامشان را نگه‌داشت.

در مورد اعتیاد پدرتان و نیز کوتاهی احتمالی شما در احترام گذاشتن به او، توجه به این مطلب مهم است که :
یک اصل کلی در مورد انسانها وجود دارد و آن اینکه انسان موجودی تغییر پذیر است، یعنی همانطور که تأثیر روی دیگران می گذارد، از رفتار دیگران متأثر نیز می شود و رفتار او تغییر می کند و قطعا شما با رفتار پسندیده خود می توانید پدر را تحت تأثیر قرار دهید. در این باره راهکارهای زیر را توصیه می کنیم :
1. چون رفتار و روحیه پدرتان با گذر عمر به صورت یک صفت ثابت شخصیتی در آمده است سخت تغییر می پذیرد و متحول ساختن چنین افرادی دشوار می نماید اما امری شدنی است، لذا نیازمند صبر و حوصله و همین طور تدبیر و هوشیاری و ظرافت های رفتاری خاص از طرف همسر و فرزندان است. لذا هرگز سعی در ایجاد تغییر ناگهانی نکنید و برخوردهای تند نداشته باشید که این شکل رفتار نه تنها وی را به سوی مخالفت می کشاند بلکه ناسازگاری را به صورت لجاجت آمیز در ایشان تشدید می نماید؛ البته این نکات را تمام اعضاء خانواده به ویژه فرزندان باید رعایت نمایند.
2. احترام گذاردن به والدین چه پدر و چه مادر یک ضرورت تغییر ناپذیر است و هیچ پدیده ای نمی تواند مجوز بی حرمتی نسبت به والدین شود. با احترام گذاشتن، آنها نرم خوی تر می شوند.
3. از ایجاد تغییر و اصلاح در رفتار پدرتان مأیوس نشوید.
4. هر جا و در هر موقعیتی که نیازمند کمک شما هستند سریعا و با کمال احترام به خصوص در حضور دیگران به کمک آنها بشتابید.
5. بهترین وسیله برای سالم سازی زمینه تأثیر بر روی رفتار پدرتان، محبت نمودن به او، تحویل گرفتن و احترام گذاشتن به اوست، آن هم احترام بدون قید و شرط و به عنوان پدر و بزرگ خانواده.
6. برخورد شما با وی باید ارزانی کننده محبت، در بردارنده عشق و گوش بفرمان بودن و خدمت کردن و دل دادن و حریم قائل شدن باشد و از هر برخورد مستقیمی که نتیجه ای غیر از این داشته باشد اجتناب کنید و هرگز مرتکب رفتاری که پیامی غیر از موارد بالا را دارد، نشوید.
7. تمام اعضای خانواده بخصوص فرزندان باید چنین برخوردی با پدرتان داشته باشند و از صف آرائی و برانگیختن احساسات خصمانه علیه یکدیگر سخت پرهیز نمایند و نباید به شکلی رفتار کنند که پدر احساس کند همگی بر علیه او متحد شده اند بلکه باید واقعا نسبت به یکدیگر احساس صمیمیت، رفاقت و حب‌ورزی داشته باشید و از جانبداری از مادرتان در برابر پدرتان نیز جدا خودداری کنید و در یک کلام آنها را در عشق ورزی یا حرفهای تلخ به خودشان واگذارید.
8. با افزایش صمیمیت و دوستی در خانواده، شما خواهید توانست در فرصت های مناسب از پدرتان بخواهید به تدریج اعتیاد خود را کنار بگذارد و مادرتان و نیز شما را با این کار بیش از این آزار ندهد. برای این کار همچنین می توانید از بزرگ ترهای فامیل و کسانی که او برای آنان و سخنشان ارزش قائل است بهره بگیرید.

با توجه به نکاتی که بیان شد، ما طرد و شکایت از پدرتان را به هیچ وجه صحیح نمی دانیم. شما می توانید با نیکی کردن به ایشان، حفظ حرمت ایشان (علی رغم معتاد بودنشان)بسیاری از مشکلات موجود در خانه را رفع کنید.
موفق باشید. باز هم با ما سخن بگویید.
نویسنده : مجتبی حیدری