تبلیغی جماعت، از پرنفوذترین و فراگیرترین جنبش‌های اسلامی معاصر. در 1305ش / 1926 مولانا محمدالیاس (متوفی 1323ش / 1944) این جنبش را به منظور تبلیغ اسلام، از منطقه ای به نام میوات در نزدیکی دهلی آغاز کرد و بتدریج در سراسر هند و بعدها شبه قاره و حتی سایر کشورها گسترش یافت، به گونه‌ای که امروزه در جهان شناخته شده است (مسعود، 2000 الف، ص 331؛ گابوریو، ص 121 138؛ نیز رجوع کنید به مندویل، ص 16).
تبلیغی جماعت همانند بسیاری از جنبش‌ها و حرکت‌های مسلمانان هند در دوران استعمار انگلیس، ریشه در حرکت اصلاح طلبانه و احیاگرانه شاه ولی اللّه دهلوی دارد که هم زمان با آغاز سقوط قدرت سیاسی مسلمانان در هندوستان ظهور کرد (عزیز احمد، ص 1516؛ موثقی، ص 192193). پس از آنکه انگلیسیها قیام مردم هند را که متأثر از حرکت پیروان شاه ولی اللّه بود (رجوع کنید به موثقی، ص 189214)، در 1273/ 1857 سرکوب کردند، اغلب علمای مسلمان از مبارزه مستقیم با استعمار دست کشیدند و به رفع انحطاط داخلی پرداختند؛ از جمله محمدقاسم نانوتوی مکتب مذهبی دئوبند را در 1284 تأسیس کرد و به دنبال آن شبکه‌ای از مدارس مذهبی زیرنظر علمای این مکتب در بسیاری از مناطق هندوستان به وجود آمد (عزیز احمد، ص 20؛ نیز رجوع کنید به دئوبندی). ندوه العلماء لکهنو نیز مدرسه مهم دیگری بود که در 1312 بنیانگذاری شد (عزیز احمد، همانجا). این دو مرکز مذهبی به عنوان دنباله جنبش شاه ولی اللّه زمینه ساز بسیاری از تحولات بعدی شدند (رجوع کنید به موثقی، ص 214).
مولانا محمد الیاس در مکتب دئوبند تربیت یافت (د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه) و در 1335 در پی فوت پدر و برادرش، مسئولیت مکتب پدرش را در بَستی نظام الدین به عهده گرفت. از این زمان به بعد او با واقعیت‌های جدیدی روبرو شد که تحولاتی اساسی در افکارش ایجاد کرد (رجوع کنید به ادامه مقاله ). بستی نظام الدین در ورودی منطقه میوات قرار داشت و پدر و برادر الیاس به جذب جوانان میواتی توجه ویژه ای داشتند. اهالی میوات، معروف به (قوم میو )، از دیرباز به اسلام گرویده بودند (ندوی، ص 7080)، اما به دلیل آمیختگی زیاد با پیروان آیین هندو فاصله زیادی با اسلام داشتند و در عمل بیشتر به هندوها شبیه بودند ( > مسافران ایمان <، مقدمه، ص XXXV-XXXIV، به نقل از پاولت ).
الیاس از اوضاع نابسامان میوات آگاهی نسبی داشت، ولی پس از استقرار در مدرسه پدرش به عمق آن پی برد (ممتاز احمد، 2001). در ابتدا او نیز معتقد بود که آموزش مسائل دینی به جوانان میواتی باید از طریق مدارس ادامه پیدا کند، اما با توجه به گستردگی انحطاط و عقب ماندگی در جامعه میوات، تنها یک مدرسه و آن نیز در خارج از میوات را کافی ندانست و با وجود مشکلات بسیار، در مدت کوتاهی بیش از صد مدرسه در سراسر میوات تأسیس کرد. چندی بعد با توجه به تجربه گذشته و همچنین عملکرد خود در میوات، به این نتیجه رسید که این نظام آموزشی فقط امکان اصلاح و تعلیم فردی را فراهم می‌سازد، در حالی که وسعت انحطاط و نابسامانی، نیازمند اصلاح و تعلیم جمعی است. همچنین پی برد که نظام مدرسه ای رایج، افرادی را پرورش می‌دهد که به اصلاح عمومی توجه ندارند و پس از فراغت از تحصیل معمولاً به دنبال شغلی برای امرار معاش می‌روند (ندوی، ص 245). الیاس تعلیم دینی عامه و همچنین پیراستن جامعه اسلامی از بدعتها و عناصر التقاطی را نیازمند حرکتی عمومی می دانست. او برای ایجاد این حرکت، روشی ابداع کرد که در قالب تبلیغی جماعت ظهور یافت (همان، ص 237241).
این جماعت در اوضاع آشفتة سیاسی و اجتماعی جامعة مسلمانان هند پس از پایان جنگ جهانی اول ظهور کرد. در آن زمان میان رهبران مذهبی و سیاسی مسلمانان هند تفرقه وجود داشت . عده ای حفظ منافع مسلمانان را در رویارو نشدن با انگلیسیها می دیدند و برخی طرفدار مبارزه با انگلیسیها بودند. گروهی، هندوها را نیز خطر جدّی برای مسلمانان می‌دانستند و عده ای در مبارزه با استعمار انگلیس بر همکاری با هندوها تأکید داشتند (رجوع کنید به هاردی، ص 252259).
در این شرایط، رجال مذهبی و سیاسی مختلف برای سامان بخشیدن به اوضاع مسلمانان هند تلاش کردند. مولانا محمد الیاس نیز دوری از دین را عامل همه بدبختیه‌ای مسلمانان می‌دانست و معتقد بود که باید تمام توان را برای تبلیغ دین به کار بست و تا زمانی که دینداری در میان مسلمانان عمومیت پیدا نکند، نباید هیچ گونه فعالیت دیگری، از جمله فعالیت سیاسی، صورت گیرد (ندوی، ص 249250). او معتقد بود که اصلاح و پیشرفت از طریق به دست گرفتن حکومت، شیوه پیامبر اسلام نبود، بلکه پیامبر از روش اصلاح فردی استفاده نمود. او نیز همین روش را آموزه بنیادین تبلیغی جماعت قرار داد (مسعود، 2000 ب، ص 86 87). وی همچنین فعالان تبلیغی جماعت را رسماً از داشتن گرایش فرقه ای برحذر می داشت. روشی که او برای تبلیغ دین ابداع کرد، مبلّغان را موظف می‌نمود که از هرگونه مشاجره با مخاطبان خودداری کنند و حتی با تحمل توهین و ناسزا کار دعوت و تبلیغ خود را ادامه دهند. بدین ترتیب او با تبیین مفهوم و روش خاص تبلیغ، کار خود را آغاز کرد و موفقیت‌های بسیاری به دست آورد (ندوی، ص 235 241). او معتقد بود که تبلیغ باید مانند روزگار پیامبر اکرم به صورت فردی باشد و رسانه‌های جدید نباید در امر تبلیغ واسطه قرار گیرند (رامان، 2001 الف).
الیاس تبلیغ اصول اساسی اسلام را در میان مردم میوات آغاز نمود و پس از مدتی از میان همین مردم جماعت‌هایی تشکیل داد و آنها را در داخل و خارج از میوات برای تبلیغ دین اعزام کرد. در این کار ابتدا واحدهای سیارِ حداقل ده نفره سازماندهی میشد و سپس این واحدها که (جماعت) نامیده می‌شدند، برای تبلیغ دین با برنامه‌ای مشخص به مناطق مختلف اعزام می‌شدند (ممتاز احمد، 1998، ص 173). هر جماعت پس از رسیدن به مقصد خود، در یکی از مساجد آنجا مستقر میشد و تبلیغ را در قالب برنامه‌ای ساده آغاز می‌کرد. این برنامه مشتمل بر پانزده نکته بود که بعداً در این شش اصل خلاصه شد:
1) کلمه طیّبه (شهادتین : لااله الااللّه، محمد رسول اللّه ). طبق این اصل هر مسلمان باید بتواند کلمه طیّبه را به عربی درست بخواند و همچنین از معنی و مفهوم آن آگاهی پیدا کند و در زندگی عملی خود لوازم آن را رعایت کند (بُلندشهری، ص 1237؛ مسعود، 2000 الف، ص 2124).
2) نماز. مسلمان باید نماز را از هر جنبه بدرستی یاد بگیرد و این وظیفه را طبق دستور اسلام بجا آورد (بلندشهری، ص 1620؛ مسعود، 2000 الف، ص 2122).
3) علم و ذکر. مسلمان باید دستورهای اسلام را فراگیرد. هم چنین در زبان او باید ذکر خدا همواره جاری گردد و بهترین شکل آن این است که توجه بنده در همه حال به سوی خدا باشد (بلندشهری، ص 2026؛ مسعود، 2000 الف، ص 22).
4) اکرام مسلمان. در اصول شش گانه تبلیغی جماعت، این اصل دارای جایگاه ویژه ای است و علاوه بر زندگی عادی، رعایت این اصل در طی مسافرت‌های تبلیغی اهمیت خاصی دارد. بدین ترتیب که از یک سو احترام و رعایت حقوق هم سفران، تأثیر عمیقی بر روی فرد فرد اعضای جماعت می‌گذارد و از سوی دیگر رعایت این اصل در جریان کار تبلیغ، مبلّغان را ملزم به تحمل توهین‌ها و ناسزاها می‌کند. این اصل دارای جنبه اجتماعی است، اما پنج اصل دیگر جنبه فردی دارند. از دیدگاه بزرگان جماعت اگر در امر تبلیغ این اصل رعایت نگردد، ممکن است هزاران فتنه ایجاد شود (بلندشهری، ص 2630؛ مسعود، 2000 الف، ص 2223).
5) اخلاص نیت (تصحیح نیت). بر مسلمان فرض است که در انجام هرگونه عمل، فقط رضایت خداوند را در نظر داشته باشد و از تصور هرگونه سود دنیوی پرهیز نماید (بلندشهری، ص 3034؛ مسعود، 2000 الف، ص 23).
6) تفریغ وقت (برای تبلیغ). هر مسلمان باید قسمتی از وقت خود را برای فراگرفتن احکام دین و آموزش آن به دیگران بگذارد. تبلیغ دین از طریق تفریغِ (خالی کردن) وقت تحقق پیدا می‌کند که لازمه آن (خروج ) است، یعنی خارج شدن از خانه و قرار گرفتن در یکی از جماعت‌ها برای تبلیغ در دیگر مناطق (بلندشهری، ص 3437؛ مسعود، 2000 الف، ص 2324).
این اصول شش گانه معمولاً (تبلیغی نصاب) (برنامه آموزشی تبلیغ) نیز نامیده می‌شود (رجوع کنید به مسعود، 2000 ب، ص 82 83). منبع اصلی این اصول کتاب فضائل اعمال نوشته مولانا محمدزکریا، برادرزاده و داماد الیاس، است که به زبان اردو نگاشته شده است. بزرگان تبلیغی جماعت به همه فعالان جماعت خواندن این کتاب را توصیه می‌کنند. بعداً الیاس اصل (ترکِ لایعنی) را نیز اضافه کرد که فعالان جماعت را از فعالیتهای بیهوده برحذر می‌داشت (مسعود، 2000 الف، ص 24). بزرگان جماعت بر رعایت نکات دیگری مانند اطاعت از امیر جماعت و به جا آوردن آداب سفر و خوردن و خوابیدن تأکید کرده اند ((شش اصل تبلیغ )).
پس از درگذشت محمد الیاس، تنها پسرش مولانا محمدیوسف، امیر جماعت گردید (مسعود، 2000 الف، ص 12 13). در آن زمان فعالیتهای مسلم لیگ برای تشکیل کشور مستقل پاکستان برای مسلمانان به اوج خود رسیده بود. یوسف خط مشی پدرش را حفظ کرد و توانست جماعت را از موضع گیری درمورد این تحول مهم دور نگاه دارد. او که در زمان پدرش تجربیات وسیعی در زمینه تبلیغ کسب کرده بود، در زمان امارت خود برای گسترش فعالیتهای تبلیغی در شبه قاره و دیگر کشورهای جهان تلاش‌های جدّی به عمل آورد (گابوریو، ص 121 138). پس از وفات وی در 1344ش، مولانا انعام الحسن امیر جماعت شد. با تلاش‌های انعام الحسن در دورة امارت سی ساله اش، تبلیغی جماعت به جنبشی جهانی تبدیل گردید. گفته اند که در زمان یوسف نیز طراح فعالیتهای فراملی انعام الحسن بود. پس از فوت انعام الحسن در 1374ش در دهلی، امیری برای جماعت تعیین نشد و ادارة امور جماعت به شورایی واگذار گردید. اعضای این شورا مولانا اظهارالحسن (عموی محمد الیاس )، مولانا زبیرالحسن (فرزند انعام الحسن ) و مولانا سعدالحسن (فرزند محمدیوسف ) بودند، اما در برخی منابع از مولانا زبیرالحسن فرزند مولانا انعام الحسن، امیر پیشین جماعت، به عنوان امیر جدید جماعت نام برده شده است (مسعود، 2000 الف، ص 18، 20).
یکی از وظایف اصلی مبلّغان جماعت پس از ابلاغ پیام، آماده ساختن مخاطبان برای (خروج) است. مدت خروج نسبتاً اختیاری است و فرد بنا به امکان می‌تواند سه روز در هفته، چهل روز در سال (چله) یا حداقل چهار ماه در تمام عمر، به منظور تبلیغ خروج نماید ((خروج برای چله)؛ حافظ نیا، ص 238 239). خروج را میتوان هسته اصلی تبلیغی جماعت شمرد. همچنین یکی از معیارهای اصلی ارزیابی کار جماعت‌ها، تعداد افرادی است که به دعوت خروج پاسخ مثبت می‌دهند (مسعود، 2000 ب، ص 106؛ کوپل، ص 193، 198). به عقیده الیاس، این روش تبلیغ مبنی بر خروج، زمینه را برای تحمل سختی‌ها و تقویت خصوصیات اخلاقی و روحانی فرد آماده می‌کند (ندوی، ص 252). این روش در گسترش و تداوم کار تبلیغی جماعت نقش اساسی داشته است (مسعود، 2000 الف، ص 27).
سران تبلیغی جماعت هیچ شرطی برای شرکت فرد در فعالیتهای جماعت و تبلیغ دین قایل نشده اند و افراد عادی نیز می توانند حتی با دانش اندک مبلّغ شوند و لازم نیست قبل از اعزام، آموزش خاصی ببینند. تنها شرط شرکت در فعالیتهای تبلیغیِ جماعت، آشنایی با اصول شش گانة آن است که معمولاً با توجه به نظام گسترش زنجیره ای جماعت، از قبل صورت می‌گیرد (همان، ص 24 28). در انتخاب مخاطب نیز جماعت پایبند به اصول خاصی نیست. جماعت در مورد فعالیتهای تبلیغی زنان برنامه مشخصی ندارد، با این حال زنان نیز دربرخی از فعالیت‌ها بویژه اجتماعات تبلیغی شرکت می‌نمایند (متکاف، 1996).
سران تبلیغی جماعت تأکید می‌کنند که مسلمانان ظاهر خود را به ظاهر پیامبر اکرم و صحابه آن گونه که خود ترسیم می‌کنند شبیه کنند و لذا ظاهر مبلّغان جماعت را میتوان بدین گونه به تصویر کشید: لباس بسیار ساده معمولاً با رنگ سفید، پیراهن بلند و گشاد، شلوار گشادی که لبه آن بالاتر از قوزک پا قرار می‌گیرد، سرِ پوشیده با کلاه یا عمامه مخصوص، ریش بلند و معمولاً سبیل‌های تراشیده، و حمل لوازم خواب بر روی شانه‌ها و ساک به دست با ظرف‌هایی برای غذا خوردن و آشپزی هنگام سفر تبلیغی (رجوع کنید به خان، ص 5 6).
برخی اصول که رهبران جماعت بر آن تأکید دارند، اینهاست: نفی دخالت در سیاست؛ خودسازی از طریق ریاضت به عنوان پیش شرط تبلیغ؛ دیگرسازی انفرادی به روش وعظ؛ قایل بودن به نقش ایمان؛ نفی اختلاف بین فرق اسلامی و پرهیز از طرح مسائل تفرقه انگیز؛ آزادی حضور علاقه‌مندان به برنامه‌های جماعت از کلیه فرق اسلامی؛ احساس تکلیف نسبت به سرنوشت کفار؛ پرهیز از تجمل گرایی؛ نفی استفاده از رسانه‌ها و وسایل ارتباطی جدید (حافظ نیا، ص 229230).
یکی از ویژگی‌های مهمی که تبلیغی جماعت را به لحاظ ساختاری از دیگر گروه‌های مذهبی و سیاسی متمایز می‌سازد، فقدان مقررات یا آیین نامه مدون در این جماعت است (دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد، ذیل مادّه). هم چنین این جماعت با وجود گسترش عظیم فعالیتهای خود، مدعی است که هیچ گونه تشکیلات رسمی به وجود نیاورده است، البته برای اداره امور مهم، بزرگان جماعت از طریق مشورت غیررسمی، امیر مرکزی را به صورت مادام العمر تعیین می‌نمایند و او نیز شورایی برای مشورت در موارد ضروری برمی‌گزیند. در هر کشور یک امیر تعیین می‌شود که وی امرا را تعیین می‌کند. جماعتی که برای تبلیغ اعزام می‌شوند نیز از بین خود امیری انتخاب می‌کنند (همانجا؛ مسعود، 2000 الف، ص 2830).
سران تبلیغی جماعت از دایر کردن دفتر در مناطق مختلف خودداری می‌کنند (مسعود، 2000 الف، ص 28؛ قس مندویل ص 143، 146، که از دوایر مرکزی تبلیغی جماعت در اروپا در شهرهای یورکشر و دیوزبری گزارش داده و گفته است که این دوایر کار هماهنگی و اعزام هیئت‌های تبلیغی جماعت را به سراسر دنیا انجام می‌دهند). آنها مسجد را مرکز فعالیت‌هایشان می‌شناسانند. ادعا می‌شود که در این مساجد هیچ گونه تشکیلات اداری وجود ندارد و هرکس می‌تواند به عضویت جماعت درآید و هرگاه اراده کند جماعت را ترک گوید (مسافران ایمان، ص XXVI ).
مولانا الیاس مخالف استفاده از هرگونه نوشته در امر تبلیغ بود و معتقد بود که روش عملی به طرز مؤثری می‌تواند در اذهان تحول ایجاد کند. با وجود این، جماعت نوشته‌های برخی افراد را تأیید کرده و از آنها استفاده می‌کند، مثل حیات المسلمین اثر مولانا اشرف علی تانَوی و تعلیم الاسلام از مفتی کفایت اللّه و آثار مولانا محمد زکریا (مسعود، 2000 ب، ص 80). در برگزاری اجتماعات میلیونیِ جماعت نیز رسانه‌ها هیچ گونه فعالیتی ندارند (حافظ نیا، ص 233234) و حتی اطلاعیه ای برای دعوت مردم به شرکت در این اجتماعات چاپ نمی‌کنند، بلکه از روش شفاهی استفاده می‌نمایند (خان، ص 62).
امروزه هند و پاکستان و بنگلادش، پایگاه‌های اصلی جماعت اند (درسی از جماعت )، تا جایی که این جماعت در جهان به نام (جنبش تبلیغی شبه قاره) شناخته شده است. بزرگترین اجتماعات سالانه جماعت نیز در همین سه کشور برگزار می‌شود. اغلب جماعت‌های تبلیغی از همین سه کشور به دیگر کشورهای جهان می‌روند و در آن کشورها نیز هسته‌های اصلی تبلیغی جماعت را اتباع مهاجر همین سه کشور تشکیل می‌دهند (ممتاز احمد، 2001).
یکی از برنامه‌های مهم جماعت برگزاری اجتماعات بزرگ است. در این گونه اجتماعات علاوه بر مرور عملی اصول شش گانه، برای فعالیتهای تبلیغی آینده برنامه ریزی می‌شود. شرکت در این اجتماعات اهمیت خاصی دارد و اغلب، مقامات بلند پایه دولتی و شخصیت‌های مذهبی و سیاسی نیز در مراسم (آخرین مناجات) شرکت می‌نمایند. تعداد شرکت کنندگان در مراسم آخرین مناجات در بنگلادش در اول فوریه 2000 به سه میلیون تن رسید. اولین تجمع بزرگ تبلیغی جماعت در 1320ش / 1941 با شرکت 000، 25 تن در میوات برگزار شد (خان، ص 17). پس از استقلال پاکستان، در این کشور نیز مرکز تبلیغی در منطقه‌ای به اسم رائیوند در سی کیلومتری شرق شهر لاهور در ایالت پنجاب به وجود آمد. در این مرکز علاوه بر اجتماعات ادواری، تجمع سالانه بین المللی تبلیغی جماعت نیز برگزار می‌شود. اولین اجتماع تبلیغی جماعت در پاکستان، دو سال پس از استقلال آن (1949) در همین محل برگزار شد (حافظ نیا، ص 220226). تعداد شرکت کنندگان در تجمع سالانه رائیوند معمولاً بیش از یک میلیون تن، تقریباً از سرتاسر دنیا بوده است . این مراسم پس از حج، دومین اجتماع بزرگ مسلمانان به شمار آمده است (رامان، 2001 الف ). تجمع اخیر این مرکز در ششم نوامبر 2000 به مدت سه روز برگزار شد و آخرین مناجات را مولانا زبیرالحسن انجام داد (تجمع تبلیغی در رائیوند با دعا به پایان می رسد)
در بنگلادش مرکز تبلیغی جماعت ابتدا در یکی از مساجد داکا بود (گابوریو، ص 127) و نخستین اجتماعات در همین مسجد برگزار میشد، اما در 1346ش/ 1967 مرکز تبلیغی در شهر صنعتی تونگی در سی کیلومتری داکا به وجود آمد و سرزمینی به وسعت 150 جریب در کنار شرقی رود توراج برای آن اختصاص یافت. تا فوریه 2000 تعداد شرکت کنندگان در تجمع سالانه این مرکز، که به زبان بنگلادشی (بشّوا اجتماع ) (اجتماع بین المللی) نامیده می‌شود، تقریباً به دو میلیون تن رسید که چند هزار تن از آنها از هشتاد کشور دیگر جهان در آنجا شرکت می‌کردند (کنگره تبلیغی با مناجات برای صلح جهان پایان می یابد). بشّوا اجتماع در سال 2000 نیز با همین کیفیت برگزار شد و در پایان این تجمع تقریباً یک هزار جماعت (هر جماعت حداقل ده تن) برای اعزام به نقاط مختلف دنیا (خروج) به منظور تبلیغ تشکیل گردید. یکی از ویژگی‌های این اجتماع، مراسم ازدواج‌ها به طور دسته جمعی است که بدون شرایط سنگین مرسوم (جهیزیه و مهریه و...) انجام می‌شود. در سال‌های اخیر تعداد این‌گونه ازدواج‌ها به نود مورد رسیده است .
جماعت در کشورهای آسیای جنوب شرقی، بویژه اندونزی و مالزی و برمه، نیز فعالیتهای گسترده ای دارد و در مناطق مسلمان نشین فیلیپین و تایلند، هدف و فعالیتهای آنان را احیای مذهبی می‌دانند (دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد)، همانجا؛ گابوریو، ص 129). علاوه بر آن در افغانستان و ترکیه و ژاپن و کشورهای افریقای شرقی، از جمله کنیا و اوگاندا و تانزانیا و زامبیا و موزامبیک، این جماعت فعال است (رجوع کنید به گابوریو، ص 127130).
در مناطق سنّی نشین ایران نیز این جماعت فعالان بسیار دارد و آنان به مرکز تبلیغی رائیوند در پاکستان رفت و آمد می‌کنند. در اجتماع سال 1373ش در رائیوند، حدود پانصد تن از ایران شرکت کردند (حافظ نیا، ص 243). بسیاری از مسلمانان قاره افریقا نیز در برنامه‌های جماعت شرکت می‌کنند (رجوع کنید به ابراهیم موسی، ص 206221). در میان کشورهای اسلامی، جماعت کمترین نفوذ را در منطقة خاورمیانه دارد و اعراب بندرت از آن استقبال کرده اند. در اروپا و امریکا نیز جماعت از طریق اصول شش گانه خود، مسلمانان را برای داشتن ارتباط مستمر با دین ترغیب می نماید. در انگلستان فعالان جماعت از تشکیلات منسجمی برخوردارند. تجمع جماعت در اروپا و امریکا برنامه ای است که در آن بیشترین تعداد مسلمانان آن مناطق جمع می شود (رجوع کنید به رامان، 2001 الف ؛ > مسافران ایمان <، ص 121239؛ رضا، ص 2930).
تبلیغی جماعت مدعی است که هیچ مذهب و عقیدة اسلامی خاصی را تبلیغ نمی کند و اصول شش گانة آن حاوی مشترکات مذاهب اسلامی است . این ادعا مشابهت بسیاری با تفکر شاه ولی اللّه مبنی بر تلفیق مذاهب اسلامی دارد، اما فعالان جماعت به لحاظ عقیدتی از مکتب دئوبند پیروی می کنند و همانند دئوبندیها مخالف اموری مانند تکریمِ اولیا و رفتن به زیارتگاه‌ها می باشند. سنّی‌های بَریلوی که از مهمترین مخالفان تبلیغی جماعت اند ((دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد)، همانجا)، معتقدند که این جماعت مروّج عقیده دئوبندی و وهابی‌اند. در این زمینه به شواهدی چون ملاقا‌ت‌های محمد الیاس و دیگر بنیانگذاران تبلیغی جماعت با سلطان نجد و دیگر مقامات آنجا جهت کسب موافقت برای ادامه کار تبلیغی استناد می‌شود (قادری، ص 9192). موضع جنبش شاه ولی اللّه دهلوی درقبال تشیع خصمانه بود، اما تبلیغی جماعت اغلب مخالفت آشکاری نسبت به این مذهب نشان نداده است، با این حال بسیاری از افراد و گروه‌هایی که تفکر ضدشیعی دارند، مانند اعضای جمعیت العلمای اسلام پاکستان، پیوسته با جماعت ارتباط دارند و فعالان جماعت نیز در انتخابات مختلف پاکستان معمولاً به همین حزب رأی می‌دهند ((دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد)، همانجا). از موارد عمده انتقاد برانگیز در کار این گروه اینهاست: روش جماعت برای تبلیغ، احترام پیامبرگونه به مولانا الیاس، گرایش‌های فرقه ای، نظام مرموز مالیاتی، شرکت نکردن در امور سیاسی و جهادی و اعتقادشان به نقش محدود زنان در جامعه (برای مطالعه بیشتر در مورد هریک از این مقولات رجوع کنید به مسعود، 2000 ب، ص 90107)، هم چنین اینکه این جماعت به جای قرآن و حدیث، اصول شش گانه را اساس کار تبلیغی قرار داده و به نوعی دین را در این اصول خلاصه نموده است، علما و مدارس مذهبی را کم اهمیت جلوه می دهد، با مبلّغانی کم اطلاع و بر اساس احادیث ضعیف عمل می‌کند و با استناد به همین احادیث ضعیف روش خود را توجیه می‌نماید. خط مشی جماعت مبنی بر دوری از سیاست نیز همسو با خواسته‌های دشمنان اسلام پنداشته شده است (امیرعلی، ص 5 7).
تبلیغی جماعت از اوایل تأسیس خود را از امور سیاسی دور نگه داشت و مدعی است که هنوز این روش را ادامه می‌دهد (رجوع کنید به مندویل، ص 17، 116، 130؛ هاشمی، ص 104)، با این حال برخی از فعالان جماعت توانسته‌اند به مناصب مهم دولتی دست یابند. مثلاً ذاکر حسین رئیس جمهور اسبق هند (1346 1348 ش / 19671969) از فعالان جماعت بود و اولین مأموریت تبلیغی در لندن به رهبری وی صورت گرفت (قادری، ص 150؛ گابوریو، ص 128). در پاکستان تبلیغی جماعت، به دلیل غیرسیاسی بودن، برای فعالیت در میان نیروهای مسلح با هیچ مانعی روبرو نیست. بویژه در زمان ضیاءالحق، جماعت از طریق فعالیتهای تبلیغی نفوذ بسیاری در میان نظامیان پیدا کرد ((دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد)، همانجا). برخی از افسران عالی رتبه ارتش که از فعالان جماعت به حساب می‌آیند، مسئولیت‌های مهمی در دولت‌های مختلف داشته‌اند (رامان، 2001 ب ). محمد شریف، پدر نواز شریف نخست وزیر اسبق پاکستان، نیز از فعالان مهم جماعت است . نواز شریف در زمان نخست وزیری (1376 1378 ش / 19971999) گاهی جلسات تبلیغی را برای اعضا و دیوان سالاران عالی رتبه دولت خود برگزار می‌کرد. محمد رفیق تارِر، رئیس جمهور پیشین پاکستان، نیز که از فعالان قدیمی جماعت است، به کمک نواز شریف به این مقام رسید. در دیگر کشورها نیز چنین مواردی کم و بیش مشاهده می‌شود؛ مثلاً شواهدی وجود دارد دالّ بر اینکه مقامات سیاسی عالی رتبه چچن در فعالیتهای جماعت شرکت داشته اند (رجوع کنید به رامان، 2001 الف).
بنا به این موارد، این دیدگاه وجود دارد که گرچه تبلیغی جماعت به طور مستقیم نقشی در امور سیاسی ندارد، به صورت غیرمستقیم از اعضای ورزیده خود برای رسیدن به مقامات سیاسی مهم حمایت می نماید.
در مورد منابع مالی تبلیغی جماعت نیز بسیاری سؤالات مطرح است (قادری، ص 105111)، زیرا از یک سو فعالیتهای گسترده و اجتماعات میلیونی جماعت از نیاز به منابع کلان مالی حکایت دارد و از سوی دیگر جماعت مدعی است که خود فعالان جماعت همه هزینه‌ها را تأمین می‌کنند (همان، ص 110).
منابع
علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف؛
عاشق الهی بُلندشهری، چه باتین، راولپندی: تحسین پبلشرز، [بی تا.]؛
محمدرضا حافظ نیا، وضعیت ژئوپلیتیکی پنجاب در پاکستان، تهران 1379 ش؛
محمدشهید رضا، اسلام در بریتانیا، ترجمه مجید روئین تن، [تهران] 1371 ش؛
عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران 1367 ش؛
ارشد قادری، تبلیغی جماعت، لاهور 2000؛
احمد موثقی، جنبش‌های اسلامی معاصر، تهران 1378 ش؛
ابوالحسن علی ندوی، حضرت مولانا محمدالیاس اور ان کی دینی دعوت، کراچی: مجلس نشریات اسلام، [بی تا.]؛
پیتر هاردی، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد 1369 ش؛
M. Amir Ali, "The dream of anti-Islam forces", The Institute of Islamic Information and Education. [Online]. Available: http:// www. iiie. net/ Articles/ Dream of AntiIslam. html. [7 June 2001];
Ebrahim Moosa, "Worlds، apart و : Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Üat in South Africa under apartheid, 1963-1993", in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000;
EI 2 , s.v. Tabl ¦â gh ¦â Dj ama ¦ Üat" (by M. Gaborieau);
Marc Gaborieau, "The transformation of Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Üat into a transnational movement", in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000;
"Going out for chilla (40 days) in Jamaat", Islamic audios, books,videos and artefacts for Muslims and non-Muslims. [Online]. Available: http:// www. msapubli. com/ affiliated/ Html/ categories/ Jamiatul- Ulama/ chilla. htm. [7 June 2001];
Taj ul-Islam Hashmi, "Islam in Bangladesh politics", in Islam, Muslims, anthe modern state: case- studies of Muslims in thirteen countries , ed. Hussin Mutalib and Taj ul-Islam Hashmi, New York: St. Martin's Press, 1994;
Gilles Kepel, "Foi et Pratique: Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Üat in France", tr. Muhammad Khalid Masud, in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000;
Wahiduddin Khan, Tabligh movement , tr. Farida Khanam, New Delhi 1999;
"A Lesson from Jamaat", Karguzari, 14 Shawaal 1421. [Online]. Available: http:// www. webonthenet. com / karguzari / karguzari. htm. [7 June 2001];
Peter Mandaville, Transnational Muslim politics: reimagining the umma , London 2001;
Muhammad Khalid Masud, "The growth and development of the Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Üat in India", in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000 a ;
idem, "Ideology and legitimacy", in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000 b ;
Barbara Metcalf, "Islam and women: the case of the Tablighi Jama at", Stanford University, 27 Feb. 1996. [Online]. Available: http:// www. stanford. edu/ group / SHR / 5-1 / text / metcalf. html. [7 June 2001];
Mumtaz Ahmad, "Muhammad Ilyas", Islam 101. [Online]. Available: http:// www. islam 101. com /people / century 20 / Ilyas. htm. [7 June 2001]; idem, "The Tablighi Jamaat", in Musa Khan Jalalzai, The Sunni- Shia conflict in Pakistan , Lahore 1998;
The Oxford encyclopedia of modern Islamic World , ed. John L. Esposito, NewYork 1995, s.v. "Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Üat" (by
Mumtaz Ahmad);
"Raiwind Tableeghi moot ends with dua", Dawn. [Online]. Available: http:// www. dawn. com/ 2000/11/07/ nat 11.htm. [7 June 2001];
B. Raman, "Islamic Jehad & the US", South Asia Analysis Group. [Online]. Available: http:// www. saag. org / papers 2/paper 154. html. [7 June 2001 a ]; idem, :Pakistan: the mullas'blue-eyed general", South Asia Analysis Group. [Online]. Available: http:// www. saag. org/ papers 2/paper 146. html. [7 June 2001 b];
"Six points of Tabligh", Al-Madinah, 9 Rabi-us-Sani 1422. [Online]. Available: http://almadinah. org /sixpoints Tabligh / Sixpoints. htm. [7 June 2001];
"Tablighi congregation ends with prayers for world peace", Islam Online, 1 Feb. 2000. [Online]. Available: http:// www. islam Online. net /complete search /english / mDetails. asp?hMagazine ID= 793 & hTitle = tablighi. [7 June 2001];
Travellers in faith: studies of the Tabl i ¦gh i ¦Jama ¦ Üat as a transnational Islamic movement for faith renewal , ed. Muhammad Khalid Masud, Leiden: Brill, 2000.
ماخذ: دانشنامه جهان اسلام، ج6، ص455
