اذان و اقامه
این مقاله درباره اذان و اقامه که ذکرهای مخصوص اعلان وقت نماز و آمادگی برای آن می‌باشد است.
چرا در اذان و اقامه (حیّ علی الصلاة) می‌گویند؟
نخست باید دانست تمام احکام الهی دارای حکمت و علت هستند، ولی عقل بشر از رسیدن به تمام این حکمت‌ها قاصر است.[1] چگونگی ادای اذان و اقامه از احکام تعبّدی است که دارای حکمت‌های معنوی است که برخی از این حکمت‌ها در کلام ائمه معصومین(ع) منعکس شده و برخی نیز با دقت در فلسفه تشریع آنان قابل درک است و برخی از حکمت‌ها نیز از عقل بشری مخفی مانده است. کلمه «حَیّ» در ادبیات عربی اسم فعل[2] و دارای معنای امری است؛ یعنی بشتاب.[3] در«حیّ‏ علی‏ الصّلوة» یعنی بشتاب به سوی نماز که در واقع این جمله اذان و اقامه ترغیب و تحریکی بر انجام نماز است. امام علی(ع) از پیامبر(ص) درباره تفسیر اذان پرسید و پیامبر به تفسیر فقرات اذان پرداخت تا این‌که در تفسیر «حیّ‏ علی‏ الصّلوة» فرمود: «حیّ‏ علی‏ الصّلوة؛ یعنی ای امت احمد! (اسلام)، دینی است که خدا و رسول خدا برای شما پدید آوردند پس آن‌را تباه نکنید، بلکه به آن بپردازید تا خدا شما را بیامرزد، نماز خود را ادا کنید که آن ستون دین شما است».[4] «حیّ‏ علی‏ الصّلوة، حیّ علی الفلاح و حیّ علی خیر العمل» در اذان و اقامه یادآوری این حقیقت است که، نماز باعث رستگاری و بهترین اعمال است. پس با شوق و رغبت باید متوجّه آن بود.[5] به دیگر سخن؛ اذان به عنوان نشانه و اعلام ورود به وقت نماز است. در حالی‌که اقامه، مقدمه آغاز ارکان نماز می‌باشد. با اذان مردم برای اقامه نماز خبر می‌شوند و با اقامه برای ادای نماز آماده می‌گردند. [1] . ر.ک: «فلسفه و حکمت احکام فقهی»، سؤال 8593. [2] . بستانی، فؤاد افرام، مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی-فارسی، ص 349، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش. [3] . ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق و مصحح: طناحی، محمود محمد، زاوی، طاهر احمد، ج ‏1، ص 472، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1367ش؛فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق و مصحح: مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 3، ص 316، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410ق. [4] . شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 67، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول، بی‌تا. ر. ک: نماز و کلید بهشت، 19258. [5] . نراقی، احمد بن محمد مهدی، معراج السعادة، ص 856، هجرت، قم، چاپ ششم، 1378ش.
نخست باید دانست تمام احکام الهی دارای حکمت و علت هستند، ولی عقل بشر از رسیدن به تمام این حکمت‌ها قاصر است.[1] چگونگی ادای اذان و اقامه از احکام تعبّدی است که دارای حکمت‌های معنوی است که برخی از این حکمت‌ها در کلام ائمه معصومین(ع) منعکس شده و برخی نیز با دقت در فلسفه تشریع آنان قابل درک است و برخی از حکمت‌ها نیز از عقل بشری مخفی مانده است. کلمه «حَیّ» در ادبیات عربی اسم فعل[2] و دارای معنای امری است؛ یعنی بشتاب.[3] در«حیّ‏ علی‏ الصّلوة» یعنی بشتاب به سوی نماز که در واقع این جمله اذان و اقامه ترغیب و تحریکی بر انجام نماز است. امام علی(ع) از پیامبر(ص) درباره تفسیر اذان پرسید و پیامبر به تفسیر فقرات اذان پرداخت تا این‌که در تفسیر «حیّ‏ علی‏ الصّلوة» فرمود: «حیّ‏ علی‏ الصّلوة؛ یعنی ای امت احمد! (اسلام)، دینی است که خدا و رسول خدا برای شما پدید آوردند پس آن‌را تباه نکنید، بلکه به آن بپردازید تا خدا شما را بیامرزد، نماز خود را ادا کنید که آن ستون دین شما است».[4] «حیّ‏ علی‏ الصّلوة، حیّ علی الفلاح و حیّ علی خیر العمل» در اذان و اقامه یادآوری این حقیقت است که، نماز باعث رستگاری و بهترین اعمال است. پس با شوق و رغبت باید متوجّه آن بود.[5] به دیگر سخن؛ اذان به عنوان نشانه و اعلام ورود به وقت نماز است. در حالی‌که اقامه، مقدمه آغاز ارکان نماز می‌باشد. با اذان مردم برای اقامه نماز خبر می‌شوند و با اقامه برای ادای نماز آماده می‌گردند. [1] . ر.ک: «فلسفه و حکمت احکام فقهی»، سؤال 8593. [2] . بستانی، فؤاد افرام، مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی-فارسی، ص 349، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش. [3] . ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق و مصحح: طناحی، محمود محمد، زاوی، طاهر احمد، ج ‏1، ص 472، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1367ش؛فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق و مصحح: مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 3، ص 316، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410ق. [4] . شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 67، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول، بی‌تا. ر. ک: نماز و کلید بهشت، 19258. [5] . نراقی، احمد بن محمد مهدی، معراج السعادة، ص 856، هجرت، قم، چاپ ششم، 1378ش.
پاسخ:
نخست باید دانست تمام احکام الهی دارای حکمت و علت هستند، ولی عقل بشر از رسیدن به تمام این حکمت‌ها قاصر است.[1] چگونگی ادای اذان و اقامه از احکام تعبّدی است که دارای حکمت‌های معنوی است که برخی از این حکمت‌ها در کلام ائمه معصومین(ع) منعکس شده و برخی نیز با دقت در فلسفه تشریع آنان قابل درک است و برخی از حکمت‌ها نیز از عقل بشری مخفی مانده است.
کلمه «حَیّ» در ادبیات عربی اسم فعل[2] و دارای معنای امری است؛ یعنی بشتاب.[3] در«حیّ علی الصّلوة» یعنی بشتاب به سوی نماز که در واقع این جمله اذان و اقامه ترغیب و تحریکی بر انجام نماز است.
امام علی(ع) از پیامبر(ص) درباره تفسیر اذان پرسید و پیامبر به تفسیر فقرات اذان پرداخت تا این‌که در تفسیر «حیّ علی الصّلوة» فرمود: «حیّ علی الصّلوة؛ یعنی ای امت احمد! (اسلام)، دینی است که خدا و رسول خدا برای شما پدید آوردند پس آن‌را تباه نکنید، بلکه به آن بپردازید تا خدا شما را بیامرزد، نماز خود را ادا کنید که آن ستون دین شما است».[4]
«حیّ علی الصّلوة، حیّ علی الفلاح و حیّ علی خیر العمل» در اذان و اقامه یادآوری این حقیقت است که، نماز باعث رستگاری و بهترین اعمال است. پس با شوق و رغبت باید متوجّه آن بود.[5] به دیگر سخن؛ اذان به عنوان نشانه و اعلام ورود به وقت نماز است. در حالی‌که اقامه، مقدمه آغاز ارکان نماز می‌باشد. با اذان مردم برای اقامه نماز خبر می‌شوند و با اقامه برای ادای نماز آماده می‌گردند. [1] . ر.ک: «فلسفه و حکمت احکام فقهی»، سؤال 8593. [2] . بستانی، فؤاد افرام، مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی-فارسی، ص 349، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش. [3] . ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق و مصحح: طناحی، محمود محمد، زاوی، طاهر احمد، ج 1، ص 472، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1367ش؛فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق و مصحح: مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 3، ص 316، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410ق. [4] . شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 67، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول، بی‌تا. ر. ک: نماز و کلید بهشت، 19258. [5] . نراقی، احمد بن محمد مهدی، معراج السعادة، ص 856، هجرت، قم، چاپ ششم، 1378ش.
- [آیت الله خامنه ای] می دانیم که کلمه (صلاة) به حرف (تاء) ختم می شود ولی در اذان (حیّ علی الصلاة) با (هاء) گفته می شود، آیا این صحیح است؟
- [آیت الله بهجت] در اذان شنیده می شود که مؤذّن "حی علی الصلوة" را "حی علی الصلوة" (با هاء) می خواند آیا این کار درست است؟
- [آیت الله خوئی] چرا در اذان اهل سنت کلمه (حی علی خیر العمل) یافت نمیشود؟
- [آیت الله اردبیلی] آیا می‌توان بعضی از جملات اذان را کمتر یا بیشتر از آن چیزی که معیّن شده است، تکرار کرد، مثل این که (حیّ علی الصلاة) یا شهادتین را یک بار یا سه بار گفت؟
- [سایر] شبهه: شیعیان جمله «حی علی خیرالعمل» را در اذان وارد کرده و به این وسیله بدعت ایجاد کردهاند.
- [سایر] آیا حی علی خیر العمل جزء اذان بود و کسی از صحابه یا تابعین این جمله را در اذان می خواندند؟
- [سایر] چرا در اذان اهل سنّت «حی علی خیرالعمل» وجود ندارد؟ اذان زمان پیامبر صلی الله علیه و آله چگونه بوده است؟
- [سایر] آیا پیامبر در اذان و اقامه اشهد انّ علی ولی الله را ذکر می کرده است؟
- [سایر] چرا شیعیان در اذان و اقامه گواهی میدهند علی(علیه‌السلام) (ولی خدا) است؟
- [آیت الله بهجت] گفتن شهادت ثالثه (علیٌّ ولیّ اللّه ) در اذان و اقامه و تشهّد به امید ثواب چه طور است؟
- [آیت الله وحید خراسانی] اذان هیجده جمله است الله اکبر چهار مرتبه اشهد ان لا اله الا الله اشهد ان محمدا رسول الله حی علی الصلاه حی علی الفلاح حی علی خیر العمل الله اکبر لا اله الا الله هر یک دو مرتبه و اقامه هفده جمله است یعنی دو مرتبه الله اکبر از اول اذان و یک مرتبه لا اله الا الله از اخر ان کم می شود و بعد از گفتن حی علی خیر العمل باید دو مرتبه قد قامت الصلاه اضافه نمود
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اذان هیجده جمله است: اللّه اکبر چهار مرتبه؛ اشهد ان لا اله الا اللّه؛ اشهد ان محمدا رسول اللّه؛ حی علی الصلاه؛ حی علی الفلاح؛ حی علی خیر العمل؛ اللّه اکبر؛ لا اله الا اللّه هر یک دو مرتبه. و اقامه هفده جمله است؛ یعنی دو مرتبه اللّه اکبر از اول اذان و یک مرتبه لااله الا اللّه از آخر آن کم می شود و بعد از گفتن حی علی خیر العمل باید دو مرتبه قد قامت الصلاه اضافه نمود.
- [آیت الله سیستانی] اذان هیجده جمله است : (اللّه اکبر) چهار مرتبه ، (أَشْهَدُ أن لا إِلَه إِلاّ اللّهُ) ، (أَشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهَ) ، (حَیَّ عَلَی الصَلاةِ) ، (حَیَّ عَلی الفَلاحِ) ، (حَیَّ عَلی خَیْرُ الْعَمَل) ، (اَللّهُ أَکْبَرُ) ، (لا الهَ إلاَّ اللّهُ) هر یک دو مرتبه . و اقامه هفده جمله است ، یعنی دو مرتبه (اَللّهُ أَکْبَرُ) از اول اذان ، و یک مرتبه (لا إِلهَ إلاَّ اللّهُ) از آخر آن کم می‌شود ، و بعد از گفتن (حَیَّ عَلَی خَیْرِ العَمَل) باید دو مرتبه (قَدْ قَامَتِ الصَّلاَةُ) اضافه نمود .
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر کلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید، مثلاً (حَیَّ علی الفلاح) را پیش از (حَیَّ عَلی الصَّلاة) بگوید باید برگردد و از جائی که ترتیب بهم خورده دوباره بگوید.
- [آیت الله مظاهری] اگر کلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید، مثلاً حیّ علی الفلاح را پیش از حیّ علی الصّلاة بگوید، باید از جایی که ترتیب به هم خورده، دوباره بگوید.
- [آیت الله سبحانی] کسی که اذان و اقامه دیگری را می شنود مستحب است هر قسمتی را که می شنود بگوید ولی از (حی علی الصلاة) تا (حی علی خیر العمل) را به امید ثواب بگوید.
- [آیت الله سبحانی] اگر کلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید، مثلا حی علی الفلاح را پیش از حی علی الصلاة بگوید، باید از جایی که ترتیب به هم خورده، دوباره بگوید.
- [آیت الله بروجردی] اگر کلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید، مثلاً (حَی عَلَی الفَلاحِ) را پیش از (حَی عَلَی الصَّلاة) بگوید، باید از جایی که ترتیب به هم خورده دوباره بگوید.
- [آیت الله خوئی] اگر کلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید، مثلًا" حی علی الفلاح" را پیش از" حی علی الصلاة" بگوید، باید از جایی که ترتیب به هم خورده دوباره بگوید.
- [آیت الله بهجت] کسی که اذان و اقامه دیگری را میشنود مستحب است هرقسمتی را که میشنود، بگوید، ولی از (حَی عَلَی الصَلاة) تا (حَی عَلی خَیرِ العَمل) را به جای هر کدام (لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه الْعَلِی الْعَظِیم) میگوید.