مسلمانان
مسلمان کسی است که به دین اسلام باور دارد. حج یکی از فروع دین اسلام است.مسلمان باید به اصول دین هم ملزم باشد.
اگر در این زمان کشور مسلمانی به کشور غیر مسلمانی حمله کند، آیا زنان شوهر دار آن کشور به مسلمانان حلال می شوند؟ چرا ؟
پاسخ اجمالی: در زمان حاضر، مسلمانان مجاز به گرفتن کنیز و برده داری نیستند. پاسخ تفصیلی: ابتدا باید گفت که افرادی بدون بررسی دقیق شرایط حاکم بر جامعه جهانی در زمان ظهور اسلام، گمان می نمایند که حکم اسلام در مورد به اسارت در آوردن زنان و کودکان، حکمی غیر انسانی است، در صورتی که با مقایسه ای بین مسلمانان و دیگر جوامع در برخورد با افراد باقیمانده از دشمن، مشاهده می نماییم که این مسلمانان بودند که انسانی ترین برخورد را در مقابل آنان داشتند. هنگامی که امپراطوران و قدرتمندان آن زمان، بعد از پیروزی بر دشمن، تمام آنان را کشته و شهرهایشان را به آتش می کشیدند[1] ، سپاه اسلام به گونه ای دیگر عمل می نمود. امام صادق(ع) می فرمایند که پیامبر خدا(ص) از کشتن کودکان و زنانی که مستقیما وارد نبرد نشده اند، نهی فرمودند و در پی آن بیان شده که حتی اگر زنانی نیز مستقیما وارد جنگ شده و به پیکار با مسلمانان پرداختند، باز هم در حد توان و امکان نباید آنان را به قتل رسانید.[2] البته باید در نظر داشت که هر چند اسلام، در مواردی این اجازه را صادر فرموده که افرادی از دشمن به ملکیت و بردگی مسلمانان در آیند، اما آن را نوعی حمایت اجتماعی از آنان تلقی نموده و اجازه هیچ گونه رفتار غیر انسانی با آنان را نداده و حقوق انسانی آنها را در نظر داشته و با روش های مختلف سعی در آزادی مجددشان می نموده است، بگونه ای که مثلا اگر شخصی؛ حتی با دلیل موجهی؛ بنده خود را تنبیه می نمود، مستحب بود که او را آزاد نماید[3] و اگر کنیزی فرزندی می آورد، خود به خود از سهم الارث فرزند خویش آزاد می گشت و هم چنین آزادی بندگان و کنیزان، مجازات بسیاری از گناهان و جرایم قرار گرفته بود و علاوه بر آن، همان گونه که در قرآن نیز به آن اشاره شده،[4] آزاد نمودن بندگان به صورت داوطلبانه هم از عباداتی به حساب آمده که موجب نزدیکی به خداوند می گردد. با این تمهیدات، کشورهای اسلامی، زودتر از سایر کشورها، سیستم برده داری را از میان برداشتند. اما در پاسخ به این که آیا در این زمان نیز چنین امری ممکن است؟، باید گفت که حداقل با دو دلیل، اکنون این امر امکان پذیر نیست: اول: چون تمام کشورهای اسلامی؛ همانند سایر کشورها، در مورد رعایت حقوق بشردوستانه در زمان جنگ و از جمله حقوقی که به اسرای جنگی تعلق می گیرد، معاهداتی را تصویب نموده اند که با توجه به منع شیوه های مختلف برده داری در این معاهدات و نیز معاهدات دیگر از یک سو و دستور اکید اسلام بر رعایت معاهدات[5] از سوی دیگر، چیزی را که بیان نمودید، اکنون به هیچ وجه امکان پذیر نیست. بنابر این در شرایط فعلی و با توجه به قوانین بین المللی که همه کشورها و از جمله ایران، ملزم به رعایت آن هستند گرفتن اسیر به صورت کنیز و برده جایز نیست به همین دلیل زنان آنان نیز در صورت اسارت بر مسلمانان حلال نمی شوند[6]. دوم: این که به عقیده برخی فقیهان شیعه، در زمان غیبت امام عصر(عج)، جهاد ابتدائی برای کشورهای اسلامی مجاز نبوده و آنان نمی توانند به کشورهای دیگر حمله ور شوند. حضرت امام خمینی(ره)در این زمینه می فرمایند: در زمان غیبت امام زمان (ع)، نایبان عمومی آن حضرت؛ یعنی فقهای جامع الشرائط در اجرای امور سیاسی و سایر مسائلی که به امام (ع) مربوط است، به جای ایشان عمل می نمایند مگر در قضیه جهاد ابتدائی (که مشروط به حضور امام است[7]). البته فقهای دیگری وجود دارند که جهاد ابتدایی را جایز می دانند، به عنوان نمونه، آیت الله خامنه ای با این که جواز جهاد ابتدایی را؛ در صورت وجود مصلحت و با اجازه ولی فقیه؛ خالی از قوت نمی دانند[8]، ولی با این وجود، برده گرفتن از میان دشمنان را جایز نمی دانند.[9] بر این اساس؛ همان گونه که در عمل مشاهده می نماییم؛ موضوع بیان شده اکنون به هیچ وجه مطرح نبوده و به همین دلیل نیز در تألیفات فقهای معاصر ، کمتر به بحث های مرتبط با برده داری برخورد می نماییم . اما اینکه از چرایی مسأله سؤال نمودید این بحث استدلالی مفصلی را می طلبد که جایش در کتب فقهی دانشمندان فقه است. پی نوشتها: [1] - نابودی و به آتش کشیده شدن بخش وسیعی از میراث فرهنگی ایرانیان همانند تخت جمشید، نشانه ای از این رفتار می باشد . [2] - حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، قم، 1409 ه ق، ج 15، ص 64، روایت 19993 . [3] - همان، ج 19 ، ص 419. [4] - سورة بلد، آیة 13. [5] - در این زمینه، می توانید به جلد 21 کتاب جواهر الکلام و نیز کتابهای بسیاری که تعدادی از مؤلفان در مورد ارتباط اسلام و حقوق بین الملل نگاشته اند، مراجعه نمایید . [6] پاسخ دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی): در شرایط فعلی گرفتن اسیر به صورت برده جائز نیست و لذا زنان آنها حلال نمی شوند. پاسخ دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):خیر به هیچ وجه. [7] - خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج 1، ص 482، مسئله 2 . [8] - خامنه ای، علی، اجوبه الاستفتائات، الدار الاسلامیه، بیروت، چاپ سوم، 1420 ه ق، ص 187، سؤال 1051 . [9] - همان، سؤال 1054. منبع: www.islamquest.net
پاسخ اجمالی: در زمان حاضر، مسلمانان مجاز به گرفتن کنیز و برده داری نیستند. پاسخ تفصیلی: ابتدا باید گفت که افرادی بدون بررسی دقیق شرایط حاکم بر جامعه جهانی در زمان ظهور اسلام، گمان می نمایند که حکم اسلام در مورد به اسارت در آوردن زنان و کودکان، حکمی غیر انسانی است، در صورتی که با مقایسه ای بین مسلمانان و دیگر جوامع در برخورد با افراد باقیمانده از دشمن، مشاهده می نماییم که این مسلمانان بودند که انسانی ترین برخورد را در مقابل آنان داشتند. هنگامی که امپراطوران و قدرتمندان آن زمان، بعد از پیروزی بر دشمن، تمام آنان را کشته و شهرهایشان را به آتش می کشیدند[1] ، سپاه اسلام به گونه ای دیگر عمل می نمود. امام صادق(ع) می فرمایند که پیامبر خدا(ص) از کشتن کودکان و زنانی که مستقیما وارد نبرد نشده اند، نهی فرمودند و در پی آن بیان شده که حتی اگر زنانی نیز مستقیما وارد جنگ شده و به پیکار با مسلمانان پرداختند، باز هم در حد توان و امکان نباید آنان را به قتل رسانید.[2] البته باید در نظر داشت که هر چند اسلام، در مواردی این اجازه را صادر فرموده که افرادی از دشمن به ملکیت و بردگی مسلمانان در آیند، اما آن را نوعی حمایت اجتماعی از آنان تلقی نموده و اجازه هیچ گونه رفتار غیر انسانی با آنان را نداده و حقوق انسانی آنها را در نظر داشته و با روش های مختلف سعی در آزادی مجددشان می نموده است، بگونه ای که مثلا اگر شخصی؛ حتی با دلیل موجهی؛ بنده خود را تنبیه می نمود، مستحب بود که او را آزاد نماید[3] و اگر کنیزی فرزندی می آورد، خود به خود از سهم الارث فرزند خویش آزاد می گشت و هم چنین آزادی بندگان و کنیزان، مجازات بسیاری از گناهان و جرایم قرار گرفته بود و علاوه بر آن، همان گونه که در قرآن نیز به آن اشاره شده،[4] آزاد نمودن بندگان به صورت داوطلبانه هم از عباداتی به حساب آمده که موجب نزدیکی به خداوند می گردد. با این تمهیدات، کشورهای اسلامی، زودتر از سایر کشورها، سیستم برده داری را از میان برداشتند. اما در پاسخ به این که آیا در این زمان نیز چنین امری ممکن است؟، باید گفت که حداقل با دو دلیل، اکنون این امر امکان پذیر نیست: اول: چون تمام کشورهای اسلامی؛ همانند سایر کشورها، در مورد رعایت حقوق بشردوستانه در زمان جنگ و از جمله حقوقی که به اسرای جنگی تعلق می گیرد، معاهداتی را تصویب نموده اند که با توجه به منع شیوه های مختلف برده داری در این معاهدات و نیز معاهدات دیگر از یک سو و دستور اکید اسلام بر رعایت معاهدات[5] از سوی دیگر، چیزی را که بیان نمودید، اکنون به هیچ وجه امکان پذیر نیست. بنابر این در شرایط فعلی و با توجه به قوانین بین المللی که همه کشورها و از جمله ایران، ملزم به رعایت آن هستند گرفتن اسیر به صورت کنیز و برده جایز نیست به همین دلیل زنان آنان نیز در صورت اسارت بر مسلمانان حلال نمی شوند[6]. دوم: این که به عقیده برخی فقیهان شیعه، در زمان غیبت امام عصر(عج)، جهاد ابتدائی برای کشورهای اسلامی مجاز نبوده و آنان نمی توانند به کشورهای دیگر حمله ور شوند. حضرت امام خمینی(ره)در این زمینه می فرمایند: در زمان غیبت امام زمان (ع)، نایبان عمومی آن حضرت؛ یعنی فقهای جامع الشرائط در اجرای امور سیاسی و سایر مسائلی که به امام (ع) مربوط است، به جای ایشان عمل می نمایند مگر در قضیه جهاد ابتدائی (که مشروط به حضور امام است[7]). البته فقهای دیگری وجود دارند که جهاد ابتدایی را جایز می دانند، به عنوان نمونه، آیت الله خامنه ای با این که جواز جهاد ابتدایی را؛ در صورت وجود مصلحت و با اجازه ولی فقیه؛ خالی از قوت نمی دانند[8]، ولی با این وجود، برده گرفتن از میان دشمنان را جایز نمی دانند.[9] بر این اساس؛ همان گونه که در عمل مشاهده می نماییم؛ موضوع بیان شده اکنون به هیچ وجه مطرح نبوده و به همین دلیل نیز در تألیفات فقهای معاصر ، کمتر به بحث های مرتبط با برده داری برخورد می نماییم . اما اینکه از چرایی مسأله سؤال نمودید این بحث استدلالی مفصلی را می طلبد که جایش در کتب فقهی دانشمندان فقه است. پی نوشتها: [1] - نابودی و به آتش کشیده شدن بخش وسیعی از میراث فرهنگی ایرانیان همانند تخت جمشید، نشانه ای از این رفتار می باشد . [2] - حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، قم، 1409 ه ق، ج 15، ص 64، روایت 19993 . [3] - همان، ج 19 ، ص 419. [4] - سورة بلد، آیة 13. [5] - در این زمینه، می توانید به جلد 21 کتاب جواهر الکلام و نیز کتابهای بسیاری که تعدادی از مؤلفان در مورد ارتباط اسلام و حقوق بین الملل نگاشته اند، مراجعه نمایید . [6] پاسخ دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی): در شرایط فعلی گرفتن اسیر به صورت برده جائز نیست و لذا زنان آنها حلال نمی شوند. پاسخ دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):خیر به هیچ وجه. [7] - خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج 1، ص 482، مسئله 2 . [8] - خامنه ای، علی، اجوبه الاستفتائات، الدار الاسلامیه، بیروت، چاپ سوم، 1420 ه ق، ص 187، سؤال 1051 . [9] - همان، سؤال 1054. منبع: www.islamquest.net
عنوان سوال:
اگر در این زمان کشور مسلمانی به کشور غیر مسلمانی حمله کند، آیا زنان شوهر دار آن کشور به مسلمانان حلال می شوند؟ چرا ؟
پاسخ:
پاسخ اجمالی:
در زمان حاضر، مسلمانان مجاز به گرفتن کنیز و برده داری نیستند.
پاسخ تفصیلی:
ابتدا باید گفت که افرادی بدون بررسی دقیق شرایط حاکم بر جامعه جهانی در زمان ظهور اسلام، گمان می نمایند که حکم اسلام در مورد به اسارت در آوردن زنان و کودکان، حکمی غیر انسانی است، در صورتی که با مقایسه ای بین مسلمانان و دیگر جوامع در برخورد با افراد باقیمانده از دشمن، مشاهده می نماییم که این مسلمانان بودند که انسانی ترین برخورد را در مقابل آنان داشتند. هنگامی که امپراطوران و قدرتمندان آن زمان، بعد از پیروزی بر دشمن، تمام آنان را کشته و شهرهایشان را به آتش می کشیدند[1] ، سپاه اسلام به گونه ای دیگر عمل می نمود.
امام صادق(ع) می فرمایند که پیامبر خدا(ص) از کشتن کودکان و زنانی که مستقیما وارد نبرد نشده اند، نهی فرمودند و در پی آن بیان شده که حتی اگر زنانی نیز مستقیما وارد جنگ شده و به پیکار با مسلمانان پرداختند، باز هم در حد توان و امکان نباید آنان را به قتل رسانید.[2]
البته باید در نظر داشت که هر چند اسلام، در مواردی این اجازه را صادر فرموده که افرادی از دشمن به ملکیت و بردگی مسلمانان در آیند، اما آن را نوعی حمایت اجتماعی از آنان تلقی نموده و اجازه هیچ گونه رفتار غیر انسانی با آنان را نداده و حقوق انسانی آنها را در نظر داشته و با روش های مختلف سعی در آزادی مجددشان می نموده است، بگونه ای که مثلا اگر شخصی؛ حتی با دلیل موجهی؛ بنده خود را تنبیه می نمود، مستحب بود که او را آزاد نماید[3] و اگر کنیزی فرزندی می آورد، خود به خود از سهم الارث فرزند خویش آزاد می گشت و هم چنین آزادی بندگان و کنیزان، مجازات بسیاری از گناهان و جرایم قرار گرفته بود و علاوه بر آن، همان گونه که در قرآن نیز به آن اشاره شده،[4] آزاد نمودن بندگان به صورت داوطلبانه هم از عباداتی به حساب آمده که موجب نزدیکی به خداوند می گردد. با این تمهیدات، کشورهای اسلامی، زودتر از سایر کشورها، سیستم برده داری را از میان برداشتند.
اما در پاسخ به این که آیا در این زمان نیز چنین امری ممکن است؟، باید گفت که حداقل با دو دلیل، اکنون این امر امکان پذیر نیست:
اول: چون تمام کشورهای اسلامی؛ همانند سایر کشورها، در مورد رعایت حقوق بشردوستانه در زمان جنگ و از جمله حقوقی که به اسرای جنگی تعلق می گیرد، معاهداتی را تصویب نموده اند که با توجه به منع شیوه های مختلف برده داری در این معاهدات و نیز معاهدات دیگر از یک سو و دستور اکید اسلام بر رعایت معاهدات[5] از سوی دیگر، چیزی را که بیان نمودید، اکنون به هیچ وجه امکان پذیر نیست.
بنابر این در شرایط فعلی و با توجه به قوانین بین المللی که همه کشورها و از جمله ایران، ملزم به رعایت آن هستند گرفتن اسیر به صورت کنیز و برده جایز نیست به همین دلیل زنان آنان نیز در صورت اسارت بر مسلمانان حلال نمی شوند[6].
دوم: این که به عقیده برخی فقیهان شیعه، در زمان غیبت امام عصر(عج)، جهاد ابتدائی برای کشورهای اسلامی مجاز نبوده و آنان نمی توانند به کشورهای دیگر حمله ور شوند. حضرت امام خمینی(ره)در این زمینه می فرمایند: در زمان غیبت امام زمان (ع)، نایبان عمومی آن حضرت؛ یعنی فقهای جامع الشرائط در اجرای امور سیاسی و سایر مسائلی که به امام (ع) مربوط است، به جای ایشان عمل می نمایند مگر در قضیه جهاد ابتدائی (که مشروط به حضور امام است[7]).
البته فقهای دیگری وجود دارند که جهاد ابتدایی را جایز می دانند، به عنوان نمونه، آیت الله خامنه ای با این که جواز جهاد ابتدایی را؛ در صورت وجود مصلحت و با اجازه ولی فقیه؛ خالی از قوت نمی دانند[8]، ولی با این وجود، برده گرفتن از میان دشمنان را جایز نمی دانند.[9]
بر این اساس؛ همان گونه که در عمل مشاهده می نماییم؛ موضوع بیان شده اکنون به هیچ وجه مطرح نبوده و به همین دلیل نیز در تألیفات فقهای معاصر ، کمتر به بحث های مرتبط با برده داری برخورد می نماییم .
اما اینکه از چرایی مسأله سؤال نمودید این بحث استدلالی مفصلی را می طلبد که جایش در کتب فقهی دانشمندان فقه است.
پی نوشتها:
[1] - نابودی و به آتش کشیده شدن بخش وسیعی از میراث فرهنگی ایرانیان همانند تخت جمشید، نشانه ای از این رفتار می باشد .
[2] - حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، قم، 1409 ه ق، ج 15، ص 64، روایت 19993 .
[3] - همان، ج 19 ، ص 419.
[4] - سورة بلد، آیة 13.
[5] - در این زمینه، می توانید به جلد 21 کتاب جواهر الکلام و نیز کتابهای بسیاری که تعدادی از مؤلفان در مورد ارتباط اسلام و حقوق بین الملل نگاشته اند، مراجعه نمایید .
[6] پاسخ دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی): در شرایط فعلی گرفتن اسیر به صورت برده جائز نیست و لذا زنان آنها حلال نمی شوند.
پاسخ دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):خیر به هیچ وجه.
[7] - خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج 1، ص 482، مسئله 2 .
[8] - خامنه ای، علی، اجوبه الاستفتائات، الدار الاسلامیه، بیروت، چاپ سوم، 1420 ه ق، ص 187، سؤال 1051 .
[9] - همان، سؤال 1054.
منبع: www.islamquest.net
- [سایر] اگر در این زمان کشور مسلمانی به کشور غیر مسلمانی حمله کند، آیا زنان شوهر دار آن کشور به مسلمانان حلال می شوند؟ چرا ؟
- [سایر] چرا در زمانی که زنان شوهر دار اسیر شدند آیه ای نازل شد که زنان شوهر دار برای مسلمانان حلال است؟
- [سایر] شبهه: مسلمانان به ایران حمله کردند و کشور آنان را مورد هجوم قرار داده و مردم را به زور به سلطه خود درآوردند و مسلمان کردند.
- [آیت الله خامنه ای] آیا در کشور غیر مسلمان خوردن ماهی که توسط غیر مسلمان صید گردیده حلال است؟
- [آیت الله سیستانی] آیا در کشور غیر مسلمان خوردن ماهی که توسط غیر مسلمان صید گردیده حرام است یا حلال ؟
- [سایر] چرا در زمانی که زنان اسیران همه زنان شوهر دار هستند آیه ای نازل می شود که زنان شوهر داری که در جنگ به اسارت گرفته شدند بر جنگجویان حلال می شود؟
- [آیت الله اردبیلی] در صورتی که مسلمانی در یک کشور غیر اسلامی بمیرد و بستگان او هیچ هزینهای برای انتقال جسد به کشور اسلامی نداشته باشند آیا بر مسلمانان واجب است که هزینه انتقال جسد را پرداخت کنند؟
- [سایر] آیا از نظر اسلام، زنان مجاز به رانندگی هستند؟ اگر مجازند چرا در یک کشور اسلامی مانند عربستان سعودی اینگونه نیست؟
- [آیت الله نوری همدانی] اگر یک مسلمانی اقدام بکند به ساختن سلاحی برای یک حکومت کافری (کفّار حربی) یا لااقل نقش مهم در ساختن آن سلاح جنگش داشته باشد که این سلاح به طور مستقیم بر علیه یک کشور اسلامی استفاده خواهد شد، یا لااقل باعث خوف و ترس مسلمانان از آن کشور کافر شود، آیا این فرد مسلمان مرتد است یا خیر؟
- [سایر] آیا هیچ گاه مسلمانان حمله ای را آغاز نکرده اند؟
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر انسان غیبت مسلمانی را کند، احتیاط واجب آن است که اگر مفسدهای پیدا نشود، از آن مسلمان خواهش کند که او را حلال نماید و چنانچه ممکن نباشد، باید برای او از خدا طلب آمرزش کند و اگر به واسطه غیبتی که کرده توهینی از آن مسلمان شده، در صورتی که ممکن است باید آن توهین را بر طرف نماید.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر انسان غیبت مسلمانی را کند؛ باید توبه کند و لازم نیست از آن مسلمان خواهش کند که او را حلال نماید و بنا بر احتیاط برای او از خدا طلب آمرزش کند و اگر به واسطه غیبتی که کرده توهینی از آن مسلمان شده؛ در صورتی که ممکن است باید آن توهین را بر طرف نماید.
- [آیت الله بروجردی] اگر انسان غیبت مسلمانی را کند، احتیاط واجب آن است که اگر مفسدهای پیدا نشود، از آن مسلمان خواهش کند که او را حلال نماید و چنانچه ممکن نباشد باید برای او از خدا طلب آمرزش کند و اگر به واسطهی غیبتی که کرده، توهینی از آن مسلمان شده، در صورتی که ممکن است باید آن توهین را برطرف نماید.
- [آیت الله خوئی] اگ- ر ان- سان غیبت مسلمانی را کند، احتیاط مستحب آن است که اگر مفسدهای پیدا نشود، از آن مسلمان خواهش کند که او را حلال نماید. و چنانچه ممکن نباشد، باید برای او از خدا طلب آمرزش کند و اگر بواسط غیبتی که کرده توهینی به آن مسلمان شده، در صورتی که ممکن است باید آن توهین را بر طرف نماید.
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر زنده ماندن یک مسلمانی متوقّف شود به تشریح بدن مرده مسلمانی وتشریح بدن غیر مسلمان و یا مشکوک الاسلام ممکن نباشد و راه دیگری برای زنده نگه داشتن آن مرد مسلمان نباشد، در این صورت جائز است که بدن مرده مسلمان را تشریح کنند ونسبت به لزوم پرداخت دیه در چنین صورت در باب دیات ذکر شده است.
- [آیت الله خوئی] اگر زنده ماندن یک مسلمانی متوقف شود به تشریح بدن مردة مسلمانی و تشریح بدن غیر مسلمان و یا مشکوکالاسلام ممکن نباشد و راه دیگری برای زنده نگه داشتن آن مرد مسلمان نباشد، در این صورت جایز است که بدن مرده مسلمان را تشریح کنند و نسبت به لزوم پرداخت دیه در چنین صورتی در باب دیات ذکر شده است.
- [امام خمینی] اگر توقف داشته باشد حفظ جان مسلمانی یا عدهای از مسلمانان بر تشریح، و امکان نداشته باشد تشریح غیر مسلمان، جایز است تشریح مسلمان، و اما برای یادگرفتن بدون آنکه زندگی مسلمانی موقوف بر آن باشد، جایز نیست و موجب دیه است.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اگر انسان غیبت مسلمانی را بکند، اگر مفسده ای پیدا نشود و آن مسلمان از شنیدن این حرف اذیت نمی شود خوب است از آن مسلمان خواهش کند که او را حلال نماید. و چنان چه ممکن نباشد، برای او از خدا طلب آمرزش کند و اگر به واسطه غیبتی که کرده توهینی به آن مسلمان شده، در صورتی که ممکن است، باید آن توهین را بر طرف نماید.
- [آیت الله مکارم شیرازی] اگر ماهی از بازار مسلمانان یا از دست مسلمانی گرفته شود حلال است، هر چند معلوم نباشد آن را زنده از آب گرفته اند یا نه و جستجو نیز لازم نیست، ولی اگر از کافری گرفته شود و معلوم نباشد ماهی زنده از آب گرفته شده یا زنده به دام افتاده یا نه، حرام است.
- [آیت الله سیستانی] اگر حفظ جان مسلمانی متوقف بر کالبدشکافی دیگری باشد، چنانچه ممکن باشد کافری را که خونش محترم نیست، یا مشکوک است. و اگر ممکن نشد کافری غیر از او را کالبدشکافی نمایند، و اگر این نیز ممکن نبود کالبدشکافی مسلمان جایز است. و کالبدشکافی مسلمان برای آموزش و غیره جایز نیست، مگر اینکه حفظ جان مسلمانی هرچند در آینده بر آن متوقف باشد.