آیا دست به دعا بردن برای شفای مریض ترجیح دادن خواست بنده نسبت به خواست خدا نیست؟ واین کار امری مذموم نیست؟

شرح پرسش:
مگر نه این که درد از او و درمان هم از او است. پس آیا دست به دعا بردن برای شفای مریض ترجیح دادن خواست بنده نسبت به خواست خدا نیست؟ و اصولا این که ما برای تغییر نظر خدا به نفع خود تلاش نماییم از یک بنده که باید خاضع وخاشع باشد و همواره خواست خدا را برخواست خود ارجح بداند امری مذموم نیست؟


پاسخ اجمالی:
سؤالی که طرح گردیده از گذشته تحت این عنوان در کتب اخلاقی مطرح شده است که آیا دعا با مقام رضا منافات ندارد؟
رضا حالتی نفسانی و به معنای خشنودی از قضا و قدر الهی است.
اشکال فوق از آن جا پیدا شده که گمان شده است دعا بیرون از حوزه قضا و قدر الاهی است، در صورتی که دعا و استجابت دعا نیز جزئی از قضا و قدر الهی است
منظور از تقدیر الهی این است که خدای متعال برای هر پدیده ای، اندازه و حدود کمی و کیفی و زمانی و مکانی خاصی قرار داده است که تحت تأثیر علل و عوامل تدریجی، تحقق می یابد و منظور از قضای الهی این است که پس از فراهم شدن مقدمات و اسباب و شرایط یک پدیده، آن را به مرحله نهایی و حتمی می رساند
با این مقدمه باید گفت:
1. دعا یکی از اسباب است همانند اسباب دیگر و اگر آشامیدن آب به جهت رفع تشنگی، و خوردن غذا به جهت ‌سد گرسنگی با مرتبه رضا مخالفت داشته باشد، دعا هم با رضا مخالفت ‌خواهد داشت؛ 2. هر گاه ما دعا می کنیم، در واقع برای آینده مطلبی را می خواهیم که واقع شود و ما خواست خدا را در آینده اطلاع نداریم؛ یعنی نمی دانیم خداوند در آینده چه چیزی برای ما خواسته، تا نسبت به آن راضی باشیم. و تنها در این صورت، دعا با مقام رضا منافات دارد که انسان حاجتش را بخواهد، هر چند مخالف رضا و صلاح خدا باشد.

پاسخ تفصیلی:
پیش از آنکه اقدام به پاسخ نماییم تذکر دو نکته ضروری است:

1. سؤالی که طرح گردیده از گذشته تحت این عنوان در کتب اخلاقی مطرح شده است که آیا دعا با مقام رضا منافات ندارد؟ در حالی که می دانیم انسان باید به آنچه از جانب خدا می رسد راضی و خشنود باشد و دعا با مقام رضا و تسلیم منافات دارد.

2. این را می دانیم که در قرآن کریم و روایات، مؤمنان به دعا و تلاش ترغیب شده ‌اند؛ در حالی که در همین قرآن و روایات در باره مقام رضا و فضیلت آن بسیار سخن گفته شده است. این خود بهترین دلیل بر عدم تنافی میان دعا و مقام رضاست؛ زیرا که در کلام خداوند تعارضی وجود ندارد و هیچ یک از پاره ‌های وحی با هم در تنافی نیستند. معصومین نیز که از بالاترین مراتب رضا برخوردار بودند، در عین حال بسیار دعا می ‌کردند. پس باید معنای درست رضا و دعا را دریافت، همان گونه که در قرآن و احادیث مورد نظر بوده و هست.
رضا حالتی نفسانی و به معنای خشنودی از قضا و قدر الاهی است. کسی که به مقام رضا برسد نه تنها به قضای پروردگار اعتراضی نمی‌ کند، بلکه از آن خشنود است. برخلاف انسان صابر که ممکن است در باطن از مصیبت‌ها ناخشنود باشد، ولی خود را از اعتراض باز دارد.
پس باید قضا و قدر الهی را دقیقا تبیین نماییم؛ زیرا همان طوری که شهید مطهری (ره) بدان اشارتی فرموده، این اشکال از آن جا پیدا شده که گمان شده است دعا بیرون از حوزه قضا و قدر الهی است، در صورتی که دعا و استجابت دعا نیز جزئی از قضا و قدر الاهی است و احیانا جلو قضا و قدرهایی را می گیرد. [1] از این رو می گوییم:

واژه "قدر" به معنای اندازه، و "تقدیر" به معنای اندازه گیری و چیزی را با اندازه معینی ساختن است. واژه "قضا" به معنای یکسره کردن و به انجام رساندن و داوری کردن (که آن هم نوعی به انجام رساندن اعتباری است)، استعمال می شود. گاهی این دو واژه به صورت مترادف و به معنای "سرنوشت" نیز به کار می رود.
منظور از تقدیر الهی این است که خدای متعال برای هر پدیده ای، اندازه و حدود کمی و کیفی و زمانی و مکانی خاصی قرار داده است که تحت تأثیر علل و عوامل تدریجی، تحقق می یابد و منظور از قضای الهی این است که پس از فراهم شدن مقدمات و اسباب و شرایط یک پدیده، آن را به مرحله نهایی و حتمی می رساند. [2]

تقدیر الاهی یا سرنوشت، دو حوزه دارد:

1. حوزه ای که خارج از اختیار آدمی است؛ مانند وقوع حوادثی چون سیل، زلزله، طوفان و ... در زندگی انسان، که وظیفه انسان دین باور در برخورد با حوادثی که به وقوع پیوسته، چیزی جز تسلیم و خرسندی نیست. البته بدیهی است که تسلیم بودن در برابر این گونه امور الهی، با تلاش برای جلوگیری از حدوث بلایا یا تقلیل خسارات و یا جبران خسارات ناشی از آن بلایا منافاتی ندارد؛ چون تسلیم بودن، مربوط به اصل تحقق اموری است که بدون اختیار انسان واقع شده و تحقق یافته است و لزوم تلاش، یا برای جلوگیری از حدوث بلا، یا تقلیل آثار و یا برای جبران خسارت ناشی از آن است و بین این دو فرق است؛ چون ممکن است در همان موردی که انسان تمام تلاش و نهایت توان خود را به کار برده باز بلا و حادثه واقع شود؛ مثل این که نهایت قدرت انسان در استحکام بنا، مقاومت در برابر قدرت معینی از زلزله است، حال اگر زلزله ای با قدرت بالاتری واقع شود در چنین موردی انسان دین باور، وظیفه ای جز تسلیم و خرسندی ندارد.

2. حوزه ای که شامل افعال اختیاری انسان می شود. در این حوزه، تقدیر الاهی هیچ گونه منافاتی با اراده و تصمیم گیری آزاد انسان ندارد و از این رو، مسئولیت افعال آدمی در این حوزه بر عهده خود اوست؛ چون معنای قضا و قدر الاهی این است که تحقق هر پدیده ای با همه خصوصیات و قیود آن، مستند به علم و اراده الهی است و همه تحت تدبیر حکیمانه الاهی است. آنچه خداوند تقدیر می کند، فعل انسان همراه با همه خصوصیات و قیود آن است، نه بدون آنها. برخی از این خصوصیات به ویژگی های زمانی و مکانی باز می گردد و پاره ای نیز به فاعل آن مربوط می شود. یکی از خصوصیات افعال اختیاری، آن است که از سر اختیار و بر پایه گزینش آزادانه فاعل انجام شود. بنابراین، معنای این که خداوند افعال اختیاری انسان را از پیش تقدیرکرده است، این است که شخص خاصی در زمان و مکان معینی با بهره گیری از اختیار خویش - و نه به صورت جبری – آن کار را انجام می دهد. [3] ، [4]

با این مقدمه باید گفت:

1. دعا یکی از اسباب است همانند اسباب دیگر؛ یعنی ممکن است خداوند متعال مقدر کرده باشد که شخص فقط به وسیله دعا کردن صاحب فرزند شود، و تا دعا نکند، به او اولاد ندهد، هر چند که به همه وسیله ظاهری متوسل شود، همچنان که مقدر کرده است تا ازدواج نکند به او اولاد ندهد. پس با فرض مقدر بودن صاحب فرزند شدن باز هم به دعا احتیاج است. یا مقدر شده که فقط به وسیله معالجه بیماری بر طرف شود، و تا درمان نکند، بهبودی نیابد.
به عبارت دیگر، سؤال فوق همانند آن است که گفته شود رضا به قضای الاهی با تلاش برای رفع اموری همچون گناه و فقر و بیماری، سازگار نیست. پاسخ مشترک این دو سؤال، آن است که اولا همه تلاش‌ها و دعاها برای انسان مؤمن، اسبابی هستند که خداوند اراده کرده است واسطه پدید آمدن مسببی خاص باشند. استخدام این اسباب در واقع تسلیم شدن به سنت و اراده خدا و پذیرش یک قانون الهی در جریان یافتن امور است و اگر این مطلب را بپذیریم رضای به قضای الاهی وقتی کامل است که بنده مؤمن به سنن پروردگار نیز راضی باشد و اسباب را برای نیل به اهداف مورد رضای خدا به استخدام آورد و نتیجه دعا و تلاش را هر چه باشد بپذیرد و از آن خشنود باشد؛ هر چند با گمان و پیش بینی او سازگار نباشد. اگر چه انسان در مقام رضا بر این باور است که هر چه پیش می‌آید به اراده خداوند است و مصلحت او را در بر دارد، ولی به این نکته هم باور دارد که هر پیش آمدی بنابر عللی مصلحت او را تأمین می‌ کند و از جمله علل و عوامل مؤثر در این مصلحت خود او است؛ یعنی ویژگی‌ های فردی و شایستگی ‌های او در نزد خداوند چنان است که خداوند حوادث خاص را برای او و به مصلحت او رقم می‌زند. پس اگر او بکوشد و از خدا بخواهد که شایستگی‌‌های بیشتری داشته باشد تا حوادثی دیگر و مناسب‌تر با تقرب او پیش آیند، از حالت رضا خارج نشده است. مثلا اگر کسی برای درمان بیماری و رفع فقر دعا می ‌کند، بر این باور است که در شرایط سلامت و غنا توانایی بیشتری برای عبادت و نزدیکی به خداوند خواهد داشت. چنین فردی در واقع دعا می ‌کند که خود او شایسته فراهم آمدن شرایط مناسب‌تر گردد و در عین حال می ‌داند که اگر او قادر به قدرشناسی و اغتنام فرصت‌ها و امکانات نباشد خداوند دعای او را مستجاب نخواهد کرد و او بر این عدم استجابت راضی و خشنود خواهد بود.
ملا احمد نراقی در این باره می گوید: آنچه مذکور شد از شرف مرتبه رضا منافاتی با دعا ندارد؛ زیرا از جانب شریعت ‌به ‌دعا ماموریم. و خداوند عالم از ما دعا خواسته است و آن را مفتاح سعادات و کلید حاجات ساخته. و باران لطف و احسان از آن متواتر، و خیرات و برکات به واسطه آن ‌متکاثر. نفس انسانی از آن روشن و منور، و آئینه دل از زنگ کدورات، مطهر. و گفتن ‌این که دعا منافی رضا است، از جهل ربط مسببات به اسباب، و غفلت از تربیت ‌بعضی ‌موجودات نسبت‌ به بعضی دیگر است. اگر آشامیدن آب به جهت رفع تشنگی، و خوردن غذا به جهت ‌سد گرسنگی با مرتبه رضا مخالفت داشته باشد، دعا هم با رضا مخالفت ‌خواهد داشت. همچنین امر به معروف و نهی از منکر، و کراهت معاصی و بغض اهل معصیت ‌با مقام رضا منافات ندارد. و به قدر مقدور بر طالب سعادت دوری ‌از ارباب معصیت و فرار از شهری که در آن معصیت ‌شایع است لازم؛ زیرا آنچه درفضیلت رضا و شرف آن وارد شده دخل به امور تکلیفیه ندارد. چنانچه سابق بر این ‌مذکور شد حکیم علی الاطلاق به جهت مصالح خفیه که عقل ما از آن قاصر است، در این امور ما را فی الجمله اختیاری داده و زمام آن را به وجهی در قبضه اختیار ما نهاده ‌است و رضا در اموری است که از دیار الاهی وارد، و به امر پادشاهی برابر بندگان ‌نازل می‌ گردد. [5]

2. هر گاه ما دعا می کنیم، در واقع برای آینده مطلبی را می خواهیم که واقع شود و ما خواست خدا را در آینده اطلاع نداریم؛ یعنی نمی دانیم خداوند در آینده چه چیزی برای ما خواسته، تا نسبت به آن راضی باشیم. بنابراین، شخص دعا کننده چند حال دارد: یا این که انگیزه اش برای دعا این است که چون خود دعا کردن عبادت است، دعا می کند؛ در این صورت دعا کردن هیچ منافاتی با مقام رضا ندارد؛ چون به امر خدا دعا می خواهد. در این صورت، چون خواست خدا را در آینده نمی داند، دو فرض پیش می آید: یا این که حاجتش را می خواهد، به شرطی که مورد رضا و صلاح خدا باشد؛ یعنی می گوید: خدا یا هر چه تو صلاح می دانی و رضای تو در آن است، برای من مقدر فرما! این دعا حقیقی و با ارزش است و هیچ منافاتی هم با مقام رضا ندارد. و یا این که حاجتش را می خواهد، هر چند مخالف رضا و صلاح خدا باشد؛ در این صورت، دعا با مقام رضا منافات دارد.

پی نوشتها:
[1] مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 23، ص 791، چاپ اول، انتشارات صدرا ، تهران، اسفند 1383.
[2] مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، ص 151.
[3] معارف اسلامی، ص 106 و 107 ، با کمی تغییر و اضافات.
[4] islamquest.net/fa/archive/question/360.
[5] نراقی، ملا احمد، معراج السعادة ، مقام پنجم: صفاتی که متعلق است‌به سه قوه عاقله، غضبیه، شهویه، یا به دو قوه ازاین سه قوه از رذایل و فضایل و آن صفات بسیار است، صفت‌ بیست و هشتم اعتراض بر اراده و تقدیرات خدا، ص 608- 609، انتشارات رشیدی، چاپ دوم، بهمن 1361.
منبع: www.islamquest.net