منظور از کتاب، و اختلاف در کتاب در آیه 176 بقره چیست؟

شرح پرسش:
در آیه 176 سوره بقره می فرماید: الذین اختلفوا فی الکتاب منظور از کتاب، قرآن است یا تورات؟ اختلاف ایجاد کردن در کتاب یعنی چه؟


پاسخ اجمالی:
در این که منظور از کتاب در این آیه شریفه : ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفی‌ شِقاقٍ بَعید، کدام کتاب آسمانی است چند نظریه وجود دارد:
1- عده ای گفته اند که منظور از کتاب در آیه شریفه تورات است.
2- گفته شده منظور از کتاب قرآن است.
3- ولی جبائی می گوید "مقصود از آن قرآن و غیر آن کتب آسمانی دیگر است".
4- برخی نیز می گویند: منظور از کتاب که در اوّل ذکر شده است تورات و مراد از دوّم قرآن است.
و به همین دلیل در این که منظور از اختلاف در کتاب به چه معناست و چه کسانی در آن اختلاف کردند؟ تفسیر های متعددی ارائه شده است:
1- مراد از اینها (که اختلاف کردند) همه کفّار هستند که درباره قرآن اختلاف کردند و گفتند که قرآن از قبیل کلام جادوگران است یا کلامی است که محمّد (ص) آن را از بشر یاد گرفته است یا از جانب خود ترتیب داده است، یا از قبیل شعر است و یا افسانه‌ هایی است که محمد (ص) از جانب خود ترتیب داده است.

3- مراد اهل کتاب؛ یعنی یهود و نصاری هستند که آنان در تأویل و تنزیل تورات و انجیل اختلاف کردند.

4- کفار قریش بودند که می گفتند: قرآن سحر و کهانت است. برخی می گفتند: خرافات گذشتگان است.
ولی باید متذکر شویم که گرچه اکثر مفسران براین باورند که آیات فوق در مورد اهل کتاب نازل شده است اما مفهوم آیات در هیچ مورد اختصاص به شأن نزول ندارد، در حقیقت شأن نزولها وسیله ‌ای هستند برای بیان احکام کلی و عمومی که خود یکی از مصداق های آن محسوب می ‌شوند؛ بنابراین باید به مفهوم عمومی آیه توجه داشت و آن این که گروهی به خاطر حفظ منافع خویش دست به توجیه و تحریف می‌ زنند و در کتاب آسمانی اختلاف ها به وجود می‌ آورند تا به اصطلاح آب را گل آلود کنند و از آن ماهی گیرند، چنین کسانی که اختلاف در کتاب آسمانی می‌ کنند بسیار از حقیقت دورند.

پاسخ تفصیلی:
برای روشن شدن معنای آیه ابتداء لازم است نگاهی هر چند گذرا به شأن نزول آیه شریفه: ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفی‌ شِقاقٍ بَعید، داشته باشیم.

شان نزول:
اکثر مفسران براین باورند که آیات فوق[1] در مورد اهل کتاب نازل شده است، و به گفته بسیاری مخصوصا به علمای یهود نظر دارد که پیش از ظهور پیامبر اسلام (ص) صفات و نشانه ‌های او را مطابق آن چه در کتب خود یافته بودند و برای مردم بازگو می‌کردند، ولی پس از ظهور پیامبر (ص) و مشاهده گرایش مردم به او، ترسیدند که اگر همان روش سابق را ادامه دهند منافع آنها به خطر بیفتد و هدایا و مهمانی هایی که برای آنها ترتیب می‌ دادند از دست برود! از این رو اوصاف پیامبر (ص) را که در تورات نازل شده بود کتمان کردند، آیات فوق نازل شد و سخت آنها را نکوهش کرد[2].
اما این که منظور از کتاب در این جا چیست سخن واحدی از مفسران به چشم نمی خورد.
1- عده ای گفته اند که منظور از کتاب در آیه شریفه تورات است زیرا نصاری ادعا می کردند: صفت حضرت عیسی در تورات هست. ولی یهودیان انکار می نمودند‌[3].
2- گفته شده: منظور از کتاب: قرآن است ‌[4].
3- ولی جبائی می گوید: "مقصود از آن قرآن و غیر آن از کتب آسمانی دیگر است".
4- برخی نیز می گویند: منظور از کتاب که در اوّل ذکر شده است تورات و مراد از دوّم قرآن است[5].
و به همین دلیل در این که منظور از اختلاف در کتاب به چه معناست و چه کسانی در آن اختلاف کردند؟ تفسیر های متعددی ارائه شده است:

1- برخی از مفسرین می‌ گویند مراد از اینها (که اختلاف کردند) همه کفّار هستند که درباره قرآن اختلاف کردند؛ جمعی از آنها گفتند که قرآن از قبیل کلام جادوگران است برخی گفتند که کلامی است که محمّد (ص) آن را از بشر یاد گرفته است، دسته‌ ای گفتند که آن را از جانب خود ترتیب داده است[6]، جمعی از آنان گفتند قرآن از قبیل شعر است و دسته ‌ای می‌ گفتند: افسانه‌ هایی است که محمد (ص) از جانب خود ترتیب داده است [7] .

3- سدی گفته منظور از آنها همه کفّار نیستند بلکه مراد اهل کتاب؛ یعنی یهود و نصاری هستند که آنان در تأویل و تنزیل تورات و انجیل اختلاف کردند زیرا آنها تورات و انجیل را تحریف کردند و برخی از آنها را حق و برخی را باطل دانستند[8]،و اوصاف پیغمبر اسلام (ص) را که در تورات و انجیل موجود بود کتمان نمودند و یهود، انجیل و قرآن (هر دو) را انکار کردند[9].

4- بعضی هم معتقدند کسانی که در باره کتاب اختلاف می کردند کفار قریش بودند که می گفتند: قرآن سحر و کهانت است. برخی می گفتند: خرافات گذشتگان است ‌[10].
ولی باید متذکر شویم که مفهوم آیات در هیچ مورد اختصاص به شأن نزول ندارد، در حقیقت شأن نزولها وسیله ‌ای هستند برای بیان احکام کلی و عمومی که خود یکی از مصداق های آن محسوب می ‌شوند؛ بنابراین باید به مفهوم عمومی آیه توجه داشت و آن این که خداوند کتاب آسمانی را به حق و توأم با دلائل روشن نازل کرده تا جای هیچ گونه شبهه و ابهامی برای کسی باقی نماند" (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ).
با این حال گروهی به خاطر حفظ منافع خویش دست به توجیه و تحریف می ‌زنند و در کتاب آسمانی اختلاف ها به وجود می‌ آورند تا به اصطلاح آب را گل آلود کنند و از آن ماهی گیرند." چنین کسانی که اختلاف در کتاب آسمانی می ‌کنند بسیار از حقیقت دورند"[11].

پی نوشتها:
[1] بقره، 174- 176.
[2] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‌1، ص: 591، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 ش، چاپ اول.
[3] نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، ج ‌1، ص 374، انتشارات اسلامیه، تهران، 1398 ق، چاپ اول‌.
[4] تفسیر آسان، ج ‌1، ص 374.
[5] ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ.
[6] مترجمان، ترجمه تفسیر جوامع الجامع، ج ‌1، ص 225 و 226‌، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی‌، مشهد، 1377 ش، چاپ دوم‌.
[7] امام ابومحمد حسن بن علی عسکری، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری، ص 586 و 587‌، مدرسه امام مهدی، قم، 1409 ق، چاپ اول‌؛ شریف لاهیجی محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، ج‌1، ص: 151و 152، دفتر نشر داد، تهران، 1373 ش، چاپ اول.
[8] ترجمه جوامع الجامع، ج ‌1، ص 225 و 226.
[9] مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‌2، ص 176 و 177، انتشارات فراهانی، تهران، 1360 ش، چاپ اول؛ تفسیر آسان، ج ‌1، ص 374.
[10] تفسیر آسان، ج ‌1، ص 374.
[11] تفسیر نمونه، ج‌1، ص: 595.
منبع: www.islamquest.net