در اولین آیات سوره بقره می‌خوانیم «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدیً لِلْمُتَّقین»؛[1] آن کتاب که شکّی در آن راه ندارد، مایه هدایت پرهیزکاران است.
در این‌که منظور از «کتاب» در این آیه و نیز آیات مشابه آن، کدام قرآن است، آیا قرآنی است که در لوح محفوظ در علم الهی است، یا این‌که همین قرآنی است که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد.
1. برخی از مفسران برآنند؛ با توجه به این‌که نزول قرآن هنوز به آخر نرسیده و همه آیاتش پیش از این اشاره فرود نیامده بوده، تا به صورت کتاب درآید، و با عنایت به این‌که «ذلک» برای اشاره به دور بوده، و توسعهای که در معنای کتاب وجود دارد، بهتر از هر توجیهی این است که بگوییم این اشاره به صورت محقق قرآن است پیش از آنکه به صورت الفاظ و عبارات درآید؛ یعنی اشاره به مجموع قرآن است که در لوح محفوظ جای گرفته است. چنان‌که هر حقیقت علمی که در عالم بسیط عقل است، پیش از آنکه به عالم حس تنزل نماید، در عالم ذهن صورت می‌گیرد، معنای نزول قرآن هم همین است که پیش از تنزل کامل، در ذهن کلی عالم- یا به تعبیر روایات آسمان دنیا- نازل شده است.[2]
2. گروهی معتقدند؛ مقصود از کتاب همین قرآن عینی است؛ چرا که کلمه «ذلک» در این‌جا به معنای «هذا»؛ یعنی قرآن حاضر است و این چیزی است که در اشعار و ادبیات عرب سابقه دارد.[3]
3. بعضی نیز می‌گویند؛ مراد از «کتاب» مجموع آن آیاتی است که تا وقت نزول این آیه نازل شده بود، و نیز آن قسمتی که در علم خدا بود که نازل شود.[4]
4. البته، بعضی می‌گویند؛ اگر از قرآن با عنوان «ذلک الکتاب» یعنی «آن کتاب» تعبیر کرده که اشاره به دور است، بدان جهت بوده که قرآن از لحاظ عظمت و قداست آن‌چنان والا است که گویا دور از دسترس است و این دوری، دوری معنوی است و دوری ظاهری و فیزیکی نیست؛ لذا میتوانیم بگوییم که مراد از کتاب در این‌جا آن حقیقت بسیطی است که به بیت المعمور، یا بیت العزة و یا قلب پیامبر یک‌جا نازل شده و «ذلک الکتاب» اشاره به آن حقیقت است.[5]
[1] . بقره، 2. [2] . طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، ج 1، ص 52، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، 1362ش. [3] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 1، ص 118، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش. [4] . قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج 1، ص 4، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، 1377ش. [5] . فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 2، ص 259، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق؛ جعفری یعقوب، کوثر، ج 1، ص 42، قم، هجرت، چاپ اول، 1376ش.
