شرح پرسش:
در تفسیر تسنیم آمده: (حق وجوبی پدر در مواردی است که عصیان آن، عقوق محسوب شود و مایه اذیّت پدر گردد و حق استحبابی در مواردی است که چنین نباشد) (ج 5، ص 381). ملاکِ تعیین و تمییز بین مواردی که عقوق محسوب شود و مواردی که چنین نباشد چیست؟ یعنی از کجا بدانیم که فلان دستورِ والدین از جمله دستوراتی است که تخلّف از آن باعث عقوق میشود یا نه؟
پاسخ اجمالی:
عقوق والدین عبارت است از به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یکی از آنها نیز موجب عاق شدن می شود. بعد از بررسی آیات و روایات این باب می توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته های آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواسته والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد.
پاسخ تفصیلی:
عقوق والدین عبارت است از (به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یکی از آنها نیز موجب عاق شدن می شود .) [1]
اگر چه در تمام ادیان و فرهنگ ها، والدین از احترام ویژه ای در برابر فرزندان برخوردارند ولی در اسلام علاوه بر این حقوق، حقوق اخلاقی گسترده ای را برای والدین بر شمرده است و آن قدر دامنه این حقوق را وسعت بخشیده است که هر گونه آزار و اذیت آنان را تضییع حقوق آنان دانسته است. در کنار آن برخی از حقوق فقهی نیز بر عهده فرزند گذاشته است که باید به آنان عمل کند؛ از جمله می توان به وجوب پرداخت نفقه به والدین محتاج،توسط فرزند اشاره کرد. [2]
درباره حق والدین تعابیر قرآنی متعددی وارد شده است. از جمله خداوند می فرماید:( و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید! هر گاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!) [3]
همان طور که مشاهده می شود در کنار ایمان به خداوند و عدم شرک به او، فرمان به نیکی در حق پدر و مادر داده شده است و از رنجاندن آنان حتی با کوچک ترین کلمه نهی شده است. در روایات نیز اگر چه عاق والدین را جزء گناه هان کبیره شمرده است [4] ولی مانند آیات قرآنی حدی برای این موضوع تعیین نشده است و جهت بزرگداشت حق والدین، تنها به صرف رنجیده شدن آنان اشاره شده است. [5]
پس اذیت شدن آنان و رنجیده خاطر شدن والدین ملاکی است برای در نظر گرفتن حقوق واجب والدین [6] . اگر فرزند در مواردی مخالفت با نظر والدین داشته باشد که این مخالفت موجب اذیت آنان شود، سبب عاق شدنش را فراهم کرده است ولی گاهی مخالفت با نظر والدین به حدی نیست که موجب اذیت آنان شود، در این صورت، عدم رفتار فرزند مطابق با نظر آنان اگر چه موجب رنجیده شدنشان نمی شود ولی بهتر است به نظر آنان عمل شود.
بله! موارد مختلفی است که شرعاً جزء موارد اطاعت فرزند از والدین به حساب نمی آید؛ از جمله می توان به مواردی اشاره کرد که والدین به فرزند امری مخالف با دستورات و قوانین الهی و اسلامی می دهند و از او می خواهند تا فلان خلاف شرع را انجام دهد،که در این موارد انجام دستور آنان لازم نیست و موجب عاق شدن نیز نمی شود. [7]
بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته ای آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواسته والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد. البته برخی دیگر از امور است که در شرع، رعایت نظر والدین، در آن اگر چه خوب است ولی واجب شمرده نشده است، پس برای شناخت هر مورد باید به طور خاص، نظر مرجع تقلید، در آن مورد گرفته شود.
پی نوشتها:
[1] محدث قمی، شیخ عباس،نزهة النواظر فی ترجمة معدن الجواهر، ص 128، نشر اسلامیه، تهران، چاپ اول.
[2] برای آگاهی بیشتر به islamquest.net/fa/archive/question/9937 (وجوب نفقه پدر بر فرزند) در همین سایت مراجعه کنید.
[3] اسرا، 23.
[4] عبید بن زراره گوید: از امام صادق علیه السلام در باره گناهان کبیره پرسیدم حضرت صادق (ع) فرمود: گناهان کبیره در کتاب علی علیه السلام هفت عدد شماره شده است که عبارتند از:
1- کفر به خدا 2- قتل نفس 3- عاق والدین 4- خوردن ربا پس از دانستن 5- به ستم مال یتیم را خوردن 6- فرار از جهاد 7- تعرب بعد از هجرت .نک: عاملی، محمد بن حسن،وسائل الشیعة (ترجمه باب جهاد با نفس)،ترجمه صحت، ص 198،انتشارات ناس، تهران،1364.
[5] حضرت صادق علیه السلام فرمود: اگر خداوند چیزی را (در آزردن پدر و مادر) کمتر از أف میدانست از آن نهی میکرد، و آن کمترین مراتب آزردن است، و از جمله آزردن است که کسی به پدر و مادر خود خیره نگاه کند.نک: کلینی،محمد بن یعقوب،اصول کافی (ترجمه مصطفوی) ،ج4،ص50، کتاب فروشی علمیه اسلامیه، تهران،چاپ اول.
[6] برخی از استفتاءات در این مورد نیز به این مطلب اشاره دارد، برای نمونه استفتاء شده است که: (عاقّ والدین به چه معناست؟ در چه شرایطی تحقّق می‌یابد؟ آثار آن چیست؟جواب: هر کاری که موجب ایذا و اذیّت والدین گردد، به معنای عاقّ والدین است، مگر در مواردی که تکلیف واجب یا حرامی باشد، و آنان به فرزند دستور مخالفت با آن را بدهند. نک: استفتاءات جدید (آیت الله مکارم)، ج3، ص 559؛ إذا أمرت الأم ابنها بتطلیق زوجته، و إلّا فهو عاق و حرام علیه لبنها الذی شربه؟باسمه تعالی: لا یجب إطاعة الأم فی هذه الأمور. نک: صراط النجاة (آیت الله تبریزی)، ج6، ص 257.
[7] برای آگاهی بیشتر در این مورد بهislamquest.net/fa/archive/question/4161 (وظایف فرزندان در برابر والدین) در همین سایت مراجعه کنید.
منبع: www.islamquest.net
