معنای رزق طالب و مطلوب، رزق من حیث یحتسب و من حیث لا یحتسب چیست و چه ارتباطی با هم دارند؟

بعضی از روزی‌ها چه انسان به دنبال آن برود، یا نرود، به سراغ او می‌‌‌آیند. آیا می‌‌توان انکار کرد که نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما می‌‌تابد و یا باران و هوا بدون کوشش و فعالیت به سراغ ما می‌‌شتابد؟ آیا می‌‌توان انکار کرد که عقل و هوش و استعدادی که از روز نخست در وجود ما ذخیره شده به تلاش ما نبوده است!؟
ولی این‌گونه مواهب به اصطلاح باد آورده و یا به تعبیر صحیح‌تر، مواهبی که بدون تلاش، به لطف خدا، به ما رسیده اگر با تلاش و کوشش خود از آن به طور صحیحی نگه‌داری نکنیم آنها نیز از دست ما خواهند رفت، و یا بی‌‌اثر می‌مانند.
حدیث معروفی که از امام علی(ع) نقل شده است: و اعلم یا بنی! ان الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق یطلبک)[1] بدان فرزندم، روزی دو گونه است، یک نوع آن همان روزی هایی است که تو باید به جست وجویش برخیزی(رزق مطلوب)، و گونه دیگرش روزی هایی است که خودش در جست وجوی تو است و به سراغ تو می‌آید(رزق طالب). این حدیث نیز اشاره به همین حقیقت دارد.
این‌را نیز نمی‌‌توان انکار کرد که در پاره‌ای از موارد، انسان به دنبال چیزی نمی‌‌رود، ولی بر اثر یک سلسله اتفاقات، موهبتی نصیب او می‌‌شود، این حوادث گرچه در نظر ما اتفاقی است، اما در واقع و از نظر سازمان آفرینش، حسابی در آن است. بدون شک حساب این‌گونه روزی‌ها از روزی‌‌هایی که در پرتو تلاش و کوشش به دست می‌‌آیند جدا است، و حدیث بالا ممکن است اشاره به اینها نیز باشد.
به هر حال نکته اساسی این است که تمام تعلیمات اسلامی به ما می‌‌گوید برای تأمین زندگی بهتر چه مادی و چه معنوی، باید تلاش بیشتر کرد، و فرار از کار به گمان مقسوم بودن روزی غلط است.[2]
آنچه مسلم است در کنار همه این بحث‌ها، اساس و پایه کسب روزی، تلاش و فعالیت صحیح و مثبت و سازنده و دور از هر گونه افراط و تفریط است که همان روزی مطلوب و من حیث یحتسب(قابل پیش­بینی) است، و اما روزی‌‌هایی که بدون تلاش به انسان می‌‌رسد، جنبه فرعی دارد نه اساسی، و شاید به همین دلیل، علی(ع) در سخنانشان در درجه اول، روزی‌‌هایی را ذکر می‌‌کند که انسان به دنبال آن می‌‌رود، سپس آنها که به دنبال انسان می‌‌آید.[3]
و در کافی از محمد بن یحیی، از احمد بن محمد، و عده‌‌ای از اصحاب ما (فرقه امامیه)، از سهل بن زیاد، از ابن محبوب، از ابی حمزه ثمالی، از امام باقر(ع) روایت آورده که گفت: رسول خدا(ص) در حجة الوداع فرمود: آگاه باشید که روح الامین به قلبم انداخت که هیچ انسانی نمی‌‌میرد مگر وقتی که رزقش را تا حد کمال خورده و دیگر در نزد خدا رزقی نداشته باشد.
پس از خدا بترسید، و در راه به دست آوردن رزق منحرف نشوید، راه صواب را به دست گیرید، و دیر رسیدن بهره‌‌ای از رزق، شما را به نافرمانی خدا واندارد، برای این که خدای تعالی رزق حلال را بین خلقش تقسیم کرده، و آن‌را به طور حرام تقسیم ننموده، و خلاصه آنچه را خدا تقسیم کرده رزق حلال است، نه حرام، پس هر کس از خدا پروا کند، و خویشتن‌‌‌داری نماید، رزقش از راه حلال خواهد رسید، و هر کس پرده حرمت خدا را پاره نموده، و رزقش را از غیر راه حلال بگیرد، رزق حلالش را به عنوان قصاص از او خواهند گرفت، در نتیجه همان مقداری را که باید از حلال می‌‌خورد از حرام خورده، و نه بیشتر، با این تفاوت که حساب آن‌را باید پس دهد.[4]
امّا رزق (من حیث لا یحتسب) برگرفته از آیات قرآن است؛ یعنی رزق غیر قابل پیش بینی همان روزی‌ای است که طالب است.
الف. و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌‌کند، و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌‌دهد و هر کس بر خدا توکّل کند، کفایت امرش را می‌‌کند خداوند فرمان خود را به انجام می‌‌‌رساند و خدا برای هر چیزی اندازه‌‌ای قرار داده است![5]
ب. خداوند، او [مریم‌] را به طرز نیکویی پذیرفت و به طرز شایسته‌‌ای، (نهال وجود) او را رویانید (و پرورش داد) و کفالت او را به (زکریا) سپرد. هر زمان زکریا وارد محراب او می‌‌شد، غذای مخصوصی در آن‌جا می‌دید. از او پرسید: (ای مریم! این را از کجا آورده‌‌ای؟!) گفت: (این از سوی خدا است. خداوند به هر کس بخواهد، بی‌حساب روزی می‌‌دهد.)[6]
خلاصه این‌که برخی از اوقات ما به سراغ روزی می‌رویم سعی و تلاش می‌کنیم و به آن می‌رسیم که این روزی مطلوب و من حیث یحتسب(قابل پیش­بینی) است، امّا در برخی از اوقات نیز بدون این‌که سراغ روزی برویم و سعی و تلاش کنیم حتی بدون این‌که فکرش را بکنیم یک روزی‌ای به ما می‌رسد که به این روزی، طالب و من حیث لا یحتسب(غیر قابل پیش­بینی) گفته می‌شود.

پی نوشتها:
[1]. نهج البلاغه، ص 404، دار الهجره، قم.
[2]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‌9، ص 22 و 23، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[3]. همان، ج ‌11، ص 320، با اندکی تصرف.
[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 5، ص 80، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365ش، (عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ أَلَا إِنَّ الرُّوحَ الْأَمِینَ نَفَثَ فِی رُوعِی أَنَّهُ لَا تَمُوتُ نَفْسٌ حَتَّی تَسْتَکْمِلَ رِزْقَهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ لَا یَحْمِلَنَّکُمُ اسْتِبْطَاءُ شَیْ‌ءٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ تَطْلُبُوهُ بِشَیْ‌ءٍ مِنْ مَعْصِیَةِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَسَمَ الْأَرْزَاقَ بَیْنَ خَلْقِهِ حَلَالًا وَ لَمْ یَقْسِمْهَا حَرَاماً فَمَنِ اتَّقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَبَرَ أَتَاهُ اللَّهُ بِرِزْقِهِ مِنْ حِلِّهِ وَ مَنْ هَتَکَ حِجَابَ السِّتْرِ وَ عَجَّلَ فَأَخَذَهُ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ قُصَّ بِهِ مِنْ رِزْقِهِ الْحَلَالِ وَ حُوسِبَ عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ).
[5]. طلاق، 2 و 3، (وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدْراً).
[6]. آل عمران، 37، (فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ).
منبع: www.islamquest.net