تفاوت موعظه با حکمت در چیست؟

(حکمت) رسیدن به حق و واقع به واسطه علم و عقل است. و از ماده (حکم)، به معنای بازداشتن و منع است و اولین معنا از آن، حکم کردن است که باعث جلوگیری از ظلم می‌شود. از ویژگی‌های حکمت آن است که جهل و نادانی را از انسان باز می‌دارد.[1] و موعظه از ریشه (وعظ) به معنای نصیحت و اندرز دادن به عاقبت یک کار است.[2]
در (حکمت) انسان به وسیله علم و عقل به حق و حقیقت چیزی پی می‌برد،[3] اما در (موعظه)، کارهای نیک به گونه­ای یادآوری می‌شود که با شنیدن آن بیان، قلب شنونده نرم شده و در نتیجه تسلیم می‌گردد.[4]
از آیه شریفه (ادْعُ إِلی‌ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‌ هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدین)،[5] استفاده می‌‌شود که (حکمت)، (موعظه) و (مجادله)،[6] مربوط به نحوه سخن گفتن است.
حکمت به معنای علم و دانش و منطق و استدلال است، و همان‌طور که گفته شد در اصل به معنای منع آمده و از آن‌جا که علم و دانش و منطق و استدلال مانع از فساد و انحراف است به آن حکمت گفته می­شود، به هر حال نخستین گام در دعوت به سوی حق استفاده از منطق صحیح و استدلالات حساب شده است. به دیگر سخن؛ فعالیت در درون فکر و اندیشه مردم و به حرکت در آوردن آن و بیدار ساختن عقل‌های خفته نخستین گام محسوب می‌شود.
دومین گام در طریق دعوت به راه خدا (موعظه) است؛ یعنی استفاده کردن از عواطف انسان‌ها؛ چرا که موعظه، و اندرز بیشتر جنبه عاطفی دارد که با تحریک آن می‌توان توده‌های عظیم مردم را به طرف حق متوجه ساخت. در حقیقت حکمت از (بُعد عقلی) وجود انسان استفاده می‌کند و موعظه حسنه و نیکو از (بُعد عاطفی). و مقیّد ساختن (موعظه) به (حسنه) شاید اشاره به آن است که اندرز در صورتی مؤثر می‌افتد که خالی از هرگونه خشونت، برتری جویی، تحقیر طرف مقابل و تحریک حس لجاجت او باشد.[7]
سومین گام (جدال)، مخصوص کسانی است که ذهن آنها قبلاً از مسائل نادرستی انباشته شده و باید از طریق مناظره ذهنشان را خالی کرد تا آمادگی برای پذیرش حق پیدا کنند.[8]
همچنین با دقت در این معانی به دست می‌آید که مراد از حکمت، حجّتی است که حق را نتیجه دهد آن هم طوری نتیجه دهد که هیچ شک و وهن و ابهامی در آن نماند. و موعظه عبارت از بیانی است که نفس شنونده را نرم، و قلبش را به رقّت در آورد، و آنچه مایه صلاح حال شنونده است؛ مانند مطالب عبرت‌آور را داشته باشد.[9]
این سه طریقی که خدای تعالی برای دعوت بیان کرده تا حدودی با همان سه طریق منطقی؛ یعنی برهان و خطابه و جدل مشابه است.

پی نوشتها:
[1]. islamquest.net/fa/archive/question/fa2967.
[2]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ‌7، ص 466، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.
[3]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص 249، دارالقلم‌، الدار الشامیة، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ق.
[4]. (وعظ: العظة: الموعظة. وعظت الرجل أعظه عظة و موعظة: و اتعظ: تقبل العظة، و هو تذکیرک إیاه الخیر و نحوه مما یرق له قلبه)؛ فراهیدی، خلیل بن أحمد، العین، ج ‌2، ص 228، نشر هجرت‌، چاپ دوم‌،‌ قم‌، 1409ق‌.
[5]. (با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن! پروردگارت، از هر کسی بهتر می‌داند چه کسی از راه او گمراه شده است و او به هدایت‌یافتگان داناتر است)؛ نحل، 125.
[6]. islamquest.net/fa/archive/question/fa8743
؛ islamquest.net/fa/archive/question/fa22751.
[7]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‌11، ص 455 - 456، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[8]. همان، ص 456.
[9]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‌12، ص 371، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1374ش.
منبع: www.islamquest.net