قرآن کتابی است به قلم خدا که معلمش پیامبر و مفسرش علی و فرزندان او علیهم السّلام هستند این کتاب سند نبوت و خاتمیت پیامبر اسلام است و ضرورت دارد که تلاوت گردد و در آن تفکر شود.
درباره گوش فرا دادن به قرآن هنگام قرائت خداوند می فرماید: (إذا قریء القرآنُ فاستَمعُوا لهُ و انْصِتُوا[1]؛ وقتی که قرآن خوانده می‌شود گوش دهید به آن و ساکت باشید) انصات، سکوت با توجه است. آیه در بیان استحباب شنیدن قرائت آیات و توجه به کلمات و تفکر در آنهاست. (لعلّکُم ترحمون) رجاء و امید صفت نفسانی و روانی است و در این آیه اختصاص به شنوندگان، کسانی که احترام قرآن را رعایت می کنند و اهل ایمان دارد. از جمله رعایت احترام، سکوت هنگام قرائت قرآن و توجه به آیات کریمه است و در صورت عدم رعایت احترام، نباید در انتظار وزیدن نسیم روح افزا بود.[2]
تفاسیر ذیل این آیه، از ابن ابی یعفور روایت کرده‌اند که می گفت: (از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم: شخصی قرائت قرآن می‌کند، آیا واجب است بر کسی که می‌شنود سکوت کند و گوش دهد؟ فرمود: بلی هر گاه در حضور تو قرائت کند، واجب است گوش دهی و ساکت باشی تا قرائت تمام شود.)
علمای امامیه به این حدیث استدلال می‌کنند و قائل هستند که در خصوص نماز وارد شده، به این معنا هر گاه به امامی اقتدا کنند، واجب است به قرائت حمد وسورة امام گوش دهند.[3]
علامه طباطبایی می‌فرماید: در مجمع البیان روایت شده که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: (سکوت برای قرآن، چه در نماز و چه در غیر نماز واجب است.) و در تفسیر عیاشی از امام صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمود: (ابن الکواء (که یکی از خوارج بود) دنبال امیر المؤمنین علیه السّلام این آیه را تلاوت می‌کرد: (لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ)؛[4] یعنی اگر مشرک شوی حتما عملت نابود خواهد شد و جزء زیان کاران خواهی شد. حضرت امیر علیه السّلام در نماز سکوت کرد.)
مرحوم طباطبائی می‌گوید: البته این روایات حمل می‌شوند به آن صورتی که خود امام مشغول خواندن حمد و سوره و یا قرآن نباشد و گرنه در آن صورت باید حمل بر استحباب شوند.[5]
فقیها به استثنای ظاهریه همگی می‌گویند: سکوت در زمانی که قرآن خوانده می‌شود مستحب است نه واجب، مگر برای مأموم در نماز جماعت که برای او اختلاف وجود دارد که آیا هنگام قرائت امام در نماز بر مأموم واجب است گوش دهد و ساکت باشد یا خیر؟ بعضی فرموده‌اند: واجب است و برخی گفته‌اند واجب نیست. از دوامر (فاستمعوا) و (أنصتوا) استحباب استفاده می‌شود نه وجوب، زیرا این و آیة بعد که می‌فرماید: (و اذکُر ربّکَ فی نَفسِکَ) در یک سیاق قرار گرفته اند، بنابراین همان طور که (واذکر) برای استحباب است، (فاستمعوا) و (انصتوا) نیز برای استحباب خواهند بود، اضافه بر این، سکوت در مقابل هر خواننده‌ی قرآن باعث عسر و حرج می‌شود که هر دوی آنها شرعا نفی شده است.
انسان برای احترام و عظمت قرآن کریم لازم است به تلاوت آن گوش دهد و ساکت باشد و ثمرة چنین احترامی این است که انسان مورد ترحّم پروردگار قرار می‌گیرد، چنان که در پایان آیه می‌فرماید: (لعلّکُم ترحمون).
فاضل مقداد در کنز العرفان می‌فرماید: مراد از آن، شنیدن آیات قرآن و درک مفاهیم آن و پی بردن به معجزه بودنش می‌باشد.[6]
لازم به ذکر است که قرآن تنها کتاب قرائت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و در پی آن، عمل است. قرائت قرآن ثواب بسیاری دارد، و تلاوت آن از مستحبات مؤکد است و فرقی بین مجلس ختم و غیر آن نیست. در مجالس ختم انسان مخیر است بین این که فاتحه بخواند یا قرآنی را که در دست دارد ادامه دهد. اما آن چه بیشتر خواندن فاتحه را تقویت می کند این است که روایات زیادی درباره فضیلت فاتحه برای میت وارد شده است، به همین سبب در مجالس فاتحه، گاهی خواندن قرآن را قطع کرده و فاتحه می خوانند و هیچ اشکالی بر آن بار نیست.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. انسان و قرآن، استاد حسن زاده آملی.
2. تفسیر علی بن ابراهیم، ج4.
3. تفسیر آسان، محمد جواد نجفی، ج6.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . اعراف/204.
[2] . ر.ک: همدانی، سید محمد حسین، تفسیر انوار درخشان، 18 جلد، تهران، کتابفروشی لطفی، 1380 ق، ج 7، ص 209.
[3] . ر.ک: بروجردی، سید ابراهیم، تفسیر جامع،7 جلد، تهران، انتشارات صدر، چاپ سوم، 1341 ش، ج2، ص500.
[4] . زمر/65.
[5] . طباطبائی، محمد حسین، ترجمه المیزان،20 جلدی، مترجم سید محمد باقر موسوی، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، سال 1363 ش، ج8، ص504.
[6] . نقل از مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 27 جلدی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1353 1366 ش، ج7، ص72.
