علوم خارق العاده ائمه علیهم السلام از کجا سرچشمه می‌گیرد؟ آیا سخنان آنان در زمینه علوم تجربی نیز معتبر است؟

یکی از آثار درجه اعلای وجودی امام، علم خارق العاده او است و از آنجا که از نظر کمالات وجودی، تأسّی مرتبه (نبی) بوده و در واقع (امامت)، با (نبوت) اتصال و ارتباط بلافصل دارد؛ امام، وارث به حق علوم و کتاب‌های همه پیامبران است. امام صادق علیه السلام می‌فرماید: (همه کتاب‌های آسمانی پیامبران گذشته، نزد ما است، این‌ها را از آنان به ارث برده‌ایم. همان گونه که آنان می‌خواندند، می‌خوانیم و همانند آنان از این کتاب‌ها سخن می‌گوییم. هیچ گاه روی زمین، از حجت الهی خالی نخواهد بود و هیچ گاه نشده که از او چیزی بپرسند و او بگوید: نمی‌دانم).1
به تناسب درجه وجودی و مقام ولایت امام، علم و معرفت بی کران و خارج از درک ما، برای او امری حتمی است. امام علی علیه السلام به این حقیقت، چنین اشاره کرده است: (ما اهل بیت، شجره نبوت، جایگاه شایسته رسالت، محل آمد و رفت فرشتگان، خانه رحمت و کمال دانش و معرفت هستیم).2
دانش ائمه علیهم السلام پایدار و همیشگی است. این دانش پیوسته با سرچشمه غیبی خود، در ارتباط است و مدام قوّت پذیرفته و افزایش می‌یابد. امام باقر علیه السلام می‌فرماید: (اگر بر دانش ما افزوده نمی‌شد، بی دانش می‌ماندیم).3
امام موسی بن جعفر علیه السلام می‌فرماید: (علم امام دارای سه جنبه و جهت است: علوم مربوط به گذشته، علوم مربوط به زمان آینده، علوم حادث و نوظهور).4
امام از آنجا که در مرتبه ویژه ای از عالم هستی قرار دارد و وجودش در نقطه اعلای هستی است؛ به تمامی علوم، معرفت شهودی دارد؛ معرفتی که جایی برای تردید و شک و عدم اطمینان باقی نمی‌گذارد. از این رو علم امام تنها دانش دور از خطا و خلاف است.
از امام صادق علیه السلام پرسیدند: علم بدون اختلاف، مخصوص امامان است و شما چگونه از آن آگاهی می‌یابید؟ فرمودند: (آگاهی ما هم از این معرفت بی اختلاف، مانند آگاهی پیامبر خدا است؛ با این تفاوت که آنچه را پیامبر می‌دید، ما نمی‌بینیم).5
به حسب این رتبه وجودی امام است که حضرت علی علیه السلام می‌فرمودند: (سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی)6؛ (پیش از آنکه مرا از دست بدهید، از من بپرسید).
شگفت آنکه در این جمله، آن حضرت پرسش از علم یا باب خاصی را مطرح نکرده و این دلیل روشنی است بر اینکه امام علی علیه السلام، بزرگ‌ترین دانشمندی است که به همه علوم و ظرایف و اسرار آن‌ها احاطه داشته، شارح و مفسّر آن‌ها بوده است. آن حضرت در همه علوم از الهیات گرفته تا تفسیر، قرائت، فقه، حدیث، اخلاق، قضا، فصاحت و بلاغت و دیگر علوم ادبی تا ریاضیات، طب، شیمی و... به بالاترین مراتب رسیده بود.7
گفتنی است علم امامان به حقایق هستی از علم الهی سرچشمه گرفته است، لذا اظهارات علمی امامان به اذن خداست و در مواردی است که برای هدایت مردم و یا مصالح دیگر، از خداوند درخواست آن علم را داشته باشند.
امام علی علیه السلام و دانش تجربی
بسیاری از مردم در زمان صدر اسلام، معتقد بودند: زمین بر شاخ گاو استوار است.
برخی می‌گفتند: زمین بر روی آب شناور و مانند کشتی توخالی است.
عده ای دیگر نیز بر آن بودند که زمین ستون‌هایی دارد که بر کوه قاف استوار است. اما امام علی علیه السلام حقیقت روشنی را که امروزه آن را از بدیهیات می‌دانیم بیان فرمود. آن حضرت در عصری که بشر نه از دانشی برخوردار بود و نه از نظریه جاذبه اطلاعی داشت، می‌فرماید: (وَ أَنْشَأَ الْأَرْضَ فَأَمْسَکَهَا مِنْ غَیْرِ اشْتِغَالٍ وَ أَرْسَاهَا عَلَی غَیْرِ قَرَارٍ وَ أَقَامَهَا به غیرِ قَوَائِمَ وَ رفع‌ها به غیرِ دَعَائِمَ)8؛ (خداوند زمین را آفرید و آن را بدون اینکه او را مشغول سازد، نگه داشت و آن را در عین بی قراری، قرار بخشید و بدون پایه برپا نمود و بدون ستون برافراشت).
در برخی از خطبه های دیگر، فضای محیط زمین را که راه‌هایی برای هوای حامل بخار آب گشته و جزر و مد را به وسیله آن به وجود می‌آورد توصیف کرده، می‌فرماید: (ثُمَّ أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ فَتْقَ الْأَجْوَاءِ وَ شَقَّ الْأَرْجَاءِ وَ سَکَائِکَ الْهَوَاءِ فَأَجْرَی فِیهَا مَاءً مُتَلاَطِماً تَیَّارُهُ مُتَرَاکِماً زَخَّارُهُ حَمَلَهُ عَلَی مَتْنِ الرِّیحِ الْعَاصِفَةِ وَ الزَّعْزَعِ الْقَاصِفَةِ فَأَمَرَهَا بِرَدِّهِ وَ سَلَّطَهَا عَلَی شَدِّهِ)9؛ (و اطراف آن را باز کرد و فضاهای خالی ایجاد نمود و در آن آبی که امواج متلاطم آن روی هم می‌غلتید، جاری ساخت و آن را بر پشت بادی شدید و طوفانی کوبنده حمل کرد؛ پس از آن، باد را به بازگرداندن آن فرمان داد و بر نگه داری‌اش مسلط ساخت).
این سخن، همان نظریه ای است که پس از قرن‌ها اثبات شده که: (کره زمین را پوششی از هوا احاطه نموده است (به نام پوشش هوایی جوی)، این محیط هوایی به طبقه های بزرگی تقسیم می‌شود که بعضی فوق بعضی دیگر است و در طبقه اول، همه تغییرات جوی صورت می‌گیرد و باد و باران و ابر و طوفان در آنجا به وجود می‌آید).10 ابزارهای علمی، از اثبات و بیان آموزه های بلند امام علی علیه السلام در زمان حیاتش ناتوان بود.
این مطلب امکان دارد در مورد ما نیز اتفاق بیفتد؛ یعنی، ممکن است آموزه ای را در زمینه علوم از حضرت ببینیم و ابزارهای علمی امروز نتوانند آن را اثبات کنند و یا حتی برخلاف آن بگویند، لیکن باید دانست که علومی که اساسش بر تجربه، آزمون و مشاهده است؛ به طور معمول در معرض ابطال است. این حقیقتی است که تاریخ علم برای ما گزارش کرده است. بنابراین علم ظنی، همچون علوم تجربی، هیچ گاه نمی‌تواند با آموزه‌هایی که به اعتقاد ما علم قطعی‌اند، در تعارض افتد و در آن خللی افکند.11
در هر حال به اعتقاد ما از آنجا که ائمه علیهم السلام، از مرتبه خاص وجودی برخوردارند که این مرتبه، اعلا مرتبه عالم و عوالم هستی است از علم (مایکون و ماکان و ماهو کائن)، در پرتو علم خداوند و به اذن او، برخوردارند.
پی نوشت:
1. اصول کافی، چهار جلدی، کتاب الحجة، ص 329.
2. همان، ص 321.
3. همان، ص 374.
4. همان، ص 393.
5. همان، ص 350.
6. نهج البلاغه، خطبه 189.
7. برای مطالعه بیشتر ر.ک: محمدجواد مغنیه، آیا امام علی یک فیلسوف بود؟ ترجمه مرتضی الیاسی، در مجله معرفت شماره 37، صص 63 56 و نیز برای آشنایی بیشتر با تحلیل فلسفی شخصیت و اوصاف امامان ر.ک: سید یحیی یثربی، فلسفه امامت، (وثوق، قم، چاپ اول 1378).
8. نهج البلاغه، خطبه 186.
9. نهج البلاغه، خطبه اول.
10. نگا: العلم فی حیاتنا الیومیة، ج 1، ص 38.
11. در این باب ر.ک: دامپی یر، تاریخ علم، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، انتشارات سمت.
منبع: porseman.org