اختلاف شیعه و سنی درباره امامت چیست و از کجا نشأت می گیرد؟

به رغم آنکه شیعه و سنی هر دو امامت را امری لازم و اجتناب ناپذیر می دانند، و نیز اینکه هر دو تعاریف به ظاهر مشابهی از امامت دارند، اما در عین حال تفاوت هایی بنیادین در دیدگاه آنها وجود دارد که نشانگر دو هویت متفاوت تحت یک نام است. عمده این تفاوت ها عبارت است از:
یک. تفاوت در کارکرد امامت
امامت در نگرش شیعه تداوم راه نبوت در دوران خاتمیت و در نگاه اهل سنت صرفا یک تئوری حکومت است. از نظر شیعه و سنی پیامبر صلی الله علیه و آله حداقل دارای سه مقام بوده:
1. دریافت و ابلاغ وحی رسالی
2. تبیین معصومانه و بدون خطای وحی
3. زمامداری و مدیریت کلان جامعه اسلامی.
از نظر هر دو گروه پس از رحلت پیامبر، وحی رسالی - نه وحی به معنای الهام و تحدیث - برای همیشه قطع گردید و هیچ کس نمی تواند عهده دار چنین مقامی شود. اما دو مقام دیگر چه وضعی دارند؟ از نظر شیعه این دو مقام نیز بر عهده کسی است که خدا او را تعیین کرده است. چنین کسی همچون پیامبر گفتار و رفتارش عین دین و صواب است و بر همگان حجت می باشد. بنابراین او مرجع دینی مردم است. اما مرجعی خطاناپذیر و وحدت بخش آرای متعارض، نه در حد یک مجتهد جایزالخطا. از طرف دیگر او عهده دار رهبری و زعامت جامعه اسلامی است و فرمانش در امور سیاسی و اجتماعی واجب الاتباع می باشد.1
افزون بر آن اکثریت قریب به اتفاق شیعه امامیه امام را انسان کامل و دارای مقام ولایت باطنی و حجت زمان و واسطه فیوضات الهی می دانند. این مرتبه از امامت که اهل عرفان از شیعه اقتباس کرده اند اوج مفهوم امامت است.
علامه طباطبائی پس از بیان اینکه در پس ظاهر زندگی و احکام شریعت باطنی زنده و پویا به نام (ولایت) وجود دارد، بر آن می شود که احکام و ظواهر دینی بدون یک واقعیت باطنی که اصل آن است تصورپذیر نیست و آنچه دلالت بر ثبوت و دوام نهاد نبوت و احکام و مقررات شرعی در جهان بشری دارد؛ دلالت بر ثبوت و دوام و فعلیت نهاد ولایت دارد.
او سپس می گوید: کسی که عامل درجات قرب و امیر قافله اهل ولایت بوده و رابطه انسانیت را با این واقعیت حفظ می کند در لسان قرآن2 (امام) نامیده می شود.
امام یعنی کسی که از جانب حق سبحانه برای پیشروی صراط ولایت اختیار شده و زمام هدایت معنوی را در دست گرفته. ولایت که به قلوب بندگان می تابد، اشعه و خطوط نوری هستند از کانون نوری که پیش اوست، و موهبت های متفرقه، جوی هایی هستند متصل به دریای بیکرانی که نزد وی می باشد.3
بنابراین امامت نزد شیعه سه کارکرد اساسی دارد:
1. رهبری سیاسی و اجتماعی،
2. مرجعیت دینی،
3. ولایت باطنی.
در نظر اهل سنت امامت به معنای دوم و سوم وجود ندارد. آنها امامت را تنها در حد زعامت و رهبری سیاسی و اجتماعی باور دارند.4
دو. تفاوت در جایگاه
جایگاه امامت نیز نزد شیعه و سنی متفاوت است. فروکاستن امامت به رهبری سیاسی و اجتماعی امت شأن امامت را در حد مسأله ای فرعی و ناظر به رفتار مکلفان فرو می کاهد، اما در نظر شیعه امامت مسأله ای کلامی است و به فعل الهی و رابطه خدا با انسان بازگشت می کند.
نصب امام از سوی خدا همچون انگیزش پیامبر لطفی از جانب پروردگار جهت نزدیکتر شدن اختیاری بندگان به شناخت و انجام تکالیف خود و حداکثر بهره مندی از عنایات و فیوضات الهی است.5
سه. تفاوت در مبدأ مشروعیت
از آنچه گذشت روشن می شود که مبدا مشروعیت امام در تفکر شیعی نصب و تعیین خداوند است. هم چنان که انگیزش پیامبر امری زمینی و بشری نیست و خدا می داند چه کسی شایستگی دریافت و ابلاغ و انجام رسالت الهی را دارد. (اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ)6. هم چنین تنها اوست که می داند چه کسی شایستگی تداوم بخشیدن به راه پیامبر، تبیین معصومانه دین، ولایت باطنی نفوس و رهبری امت براساس آموزه های ناب دینی را بدون کمترین تخلف و اشتباه داراست و لاجرم تنها مرجع ذی صلاح در این عرصه خداوند است.
در مقابل اهل سنت برآنند که امامت امری زمینی و بریده از آسمان است. البته اینکه زمینیان چگونه و براساس چه ضوابط و معیارهایی در این باره اقدام کنند مسأله ای است که جداگانه جای بررسی دارد.7
چهار. تفاوت در شرایط
از نظر شیعه امام باید دارای عصمت و علم به تمام حقایق و معارف و احکام شریعت و افضل مردم در همه کمالات انسانی به ویژه آنچه در راستای اهدف و کارویژه های امامت و رهبری است باشد.8 اهل سنت به رغم آنکه امامت را به ریاست در امور دین و دنیا معنا کرده اند نه تنها عصمت و افضلیت را شرط نمی دانند بلکه برخی از آنان همچون قاضی القضات ابویعلی و سعدالدین تفتازانی حتی علم به امور دینی و عدالت که حداقل شرایط لازم برای حکومت دینی است را شرط ندانسته و بر جواز امامت فاسق و جاهل بیگانه تصریح کرده اند!9
بدون شک چنین امامتی به استفاده ابزاری از دین توسط ظالمان و جاهلان خواهد انجامید. تاریخ حکومت های بنی امیه و بنی عباس گواه روشنی بر آفات چنین نگرشی در باب امت و رهبری است.
پنج. تفاوت در مصداق
با توجه به آنچه گذشت مصداق امامان نزد شیعه و اهل سنت تفاوت بارز و آشکاری پیدا می کند، زیرا شرایطی که شیعه برای امامت قائل است در پیشوایان اهل سنت یافت نمی شود و آنان نیز مدعی وجود چنین شرایطی در آنها نیستند. تنها مصادیق مشترک و مورد قبول شیعه و سنی در امامت و رهبری - با حفظ همه تفاوت های معیاری - حضرت علی علیه السلام و امام حسن مجتبی علیه السلام در دوران کوتاه خلافتشان می باشند. پیش و پس از آن دو مصداق مشترکی یافت نمی شود، زیرا امامان اهل سنت هیچ یک از شرایط مورد قبول شیعه را نداشته اند.
پی نوشت:
1. جهت آگاهی بیشتر بنگرید: محمدتقی مصباح یزدی، راهنماشناسی، ص 408-410.
2. نگا: المیزان، ج 1، ص 274 - 275، ذیل آیه 124 سوره بقره.
3. مکتب تشیع سالنامه ش2، ق: شهید مطهری، ولاء و ولایت ها، ص 71.
4. جهت آگاهی بیشتر بنگرید:
الف. مصباح یزدی، راهنماشناسی، ص 408-410.
ب. شهید مطهری، ولاء و ولایت ها، قم، صدرا.
5. جهت آگاهی بیشتر بنگرید: امامت پژوهی، ص 60-52.
6. (خدا می داند که رسالت خود را بر عهده چه کسی گذارد) ؛ انعام 6، آیه 124.
7. بنگرید پرسش 7.
8. جهت آگاهی بیشتر بنگرید: علی ربانی گلپایگانی، امامت در بینش اسلامی، ص 212-187.
9. بنگرید:
الف. ابویعلی محمدبن الحسین الفراء المنیع، الاحکام السلطانیه، ص 20.
ب. تفتازانی، شرح المقاصد، ج 5، ص 233.
منبع: www.porseman.org