مواردی از آداب ظاهری و باطنی نماز را توضیح دهید.

نماز جلوهای از بندگی انسان در پیشگاه خدا و مظهر عبودیت و عبادت است و چگونگی خواندن نماز و برقراری ارتباط قلبی یکی از مسائل مهم شیعیان و کلیة مسلمانان می باشد.
بر ارباب بصیرت و معرفت و مطلع بر اسرار و اخبار اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام پوشیده نیست که روح عبادت و تمام و کمال آن به حضور قلب و اقبال آن است، که هیچ عبادتی بدون آن مقبول درگاه احدیّت و مورد نظر و لطف و رحمت نشود و از درجة اعتبار ساقط است.1
هر چه مرتبة اخلاص و حضور قلب، که دو رکن رکین عبادات است کاملتر باشد، روح منفوخ در آن طاهرتر و کمال سعادت آن بیشتر و صورت غیبة ملکوتیة آن، منوّرتر و کاملتر خواهد بود وکمال اعمال اولیاء علیهم السلام به واسطة جهات باطنیة آن بوده و الا صورت عمل چندان مهم نیست.2
حضور قلب را در حال عبادت می توان چنین معنی کرد که قلب عابد در جمیع عبادت حاضر باشد، و بداند که حق را به چه توصیف می کند و چطور مناجات می کند از برای آن مراتب و مقاماتی است بسیار متفاوت، حسب تفاوت مقامات، قلوب و معارف عابدان است.
چنان چه تا به حال اشاره شد در نماز ارتباط قلبی یکی از اصل های واجب است که تا ارتباط قلبی به شیوة صحیح برقرار نشود اقامة نماز معنی ندارد ولی علاوه بر ارتباط قلبی این عبادت مهم و واجب نیاز به اجرای شرایط و آداب و مقدمات دیگر هست که از جانب رسول خدا برای ما روشن گردیده است که البته هر کدام از این اعمال دارای سرّی بوده و هر کدام تفسیر و فلسفة خاصی دارند که از عهدة این بحث خارج است و ما فقط اشارة کوتاهی خواهیم داشت. چنانچه گفته شده است: صحت نماز به شکل ظاهری آن نیز مربوط می شود، یعنی عمل، باید طبق آنچه گفته اند و مطابق دستور شرع، نه بر اساس ذوق و سلیقة شخصی یا مد روز یا پسند مردم باشد.3
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: "لا قولٌ و لا عملٌ نیّةٌ الّا باصابة السُّنة"؛4 هیچ ارزشی برای گفته ها و عمل ها نیست، مگر آنجا که به سنت برسیم و متعبّد باشیم و طبق دستور عمل کنیم.
"تعبّد" آن است که حتی در شکل عمل هم، آن گونه که دستور دین است، بی کم و کاست عمل کنیم تا به مفهوم صحیح "بندگی" کرده باشیم.5
از اشکال ظاهری واجب نماز که باید اجرا شوند می توان به اینها اشاره کرد: 6
1. طهارت، 2. نیت، 3. تکبیرات افتتاحیه و رفع ید، 4. قرائت، 5. رکوع، 6. سجده، 7. تشهد، 8. سلام.
برای محتوای نماز نیز نکاتی را باید مراعات کرد:7
1. آگاهانه باشد: یعنی نماز باید با آگاهی کامل از معانی اذکار و اعمال و مفهوم نماز خوانده شود.
2. عاشقانه باشد: آن چه موجب نشاط روح در عبادت می شود و عابد، از پرستش خود لذت می برد، عشق به الله و شوق به گفتگوی با اوست.
3. خالصانه باشد: هیچ چیز چون خلوص، ارزش آفرین عبادت و نماز نمی باشد و اگر عبادت خالص نباشد، در درگاه الهی پذیرفته نمی شود.
4. خاشعانه باشد: خشوع، حالت قلبی انسان در عبادت است و نتیجة توکل کامل به مقام بندگی در آستان الهی است. "اُعبدالله کانّک تراه..."؛8 خدا را چنان عبادت کن که گویا او را می بینی.
5. مخفیانه باشد: رسول خدا فرمود: "اعظم العبادة اَجراً اخفاها"؛9 پاداش عبادتی بیشتر و بزرگتر است که مخفی تر باشد.
این برای آن است که عبادت در حضور جمع، زمینة بیشتری برای تظاهر و ریا و در نتیجه کاهش پاداش، پدید می آورد. و البته همة نمازها پذیرفته نمی شوند و علت آن نیز بیان خواهد شد ولی ابتدا باید دانست که قلوب بسیار مختلفند و احوال هر یک نیز به حسب اوقات خیلی مختلف می شود، پس بر انسان لازم است مثل طبیب معالج و پرستار شفیق از قلب خود نگهداری کند و در احوال آن دقت کند که اگر خلوت با حال او مناسب است در خلوت عمل کند، و اگر در خلوت اشتغال بیشتر می شود، در جلوت به عبادت قیام کند.10
از حضرت صادق علیه السلام روایت شده است: "هر قلبی که در آن شک و شرک است ساقط است، و همانا زهد در دنیا را اراده فرمود تا آن که فارغ شود قلوب آنها برای آخرت".11
نماز کسانی قبول است که علاوه بر آن که حقایق عبادات و اذکار و قرائت را به مرتبة قلب رسانده و به مقام کمال اطمینان رسیدند و با مجاهدات و ریاضیات به مرتبة کشف و شهود رسیدند و حقایق را با چشم ملکوتی و بصیرت الهیّه، به مشاهدة حضوریه و حضور عینی دریابند.12
و در آخر چنین نتیجه می گیریم که اوصاف نماز، فلسفه و حکمتش، فایده و آثارش، شرایط و آدابش و مکان و زمانش همه در روایات ائمه اطهار علیهم السلام و در آیات نورانی قرآن بیان شده است و نماز بزرگترین و مهمترین عبادت از جانب همة انبیاء معرفی شده و تنها عبادتی است که در هیچ حال از عهدة انسان ساقط نمی شود حتی در میدان جنگ و در شرایط اضطرار و بیماری و هنگام غرق شدن و... .
این آداب ظاهری و باطنی شرایط حجت و قبول و کمال عمل را مطلوب خدا می سازد و نماز شایستگی صعود به درگاه خدا را می یابد.
پس خواندن نماز بدون برقراری ارتباط قلبی مقبول نیست و ارتباط قلبی باید به نحو احسن ایجاد شود و لی این نیز به تنهایی کافی نیست و ما نمی توانیم کیفیت و ماهیت نماز را تغییر دهیم و هیچ کدام از این دو رکن همدیگر را ساقط نمی کند بلکه هر دو لازمة همدیگر هستند.
برای مطالعه بیشتر در این زمینه کتابها ذیل معرفی می گردد:
1. محسن قرائتی، راز نماز؛ 2. امام خمینی (ره) ، سر الصلوة، موسسه نشر آثار امام خمینی.
3. آیت الله جوادی آملی، اسرار الصلوة. 4. امام خمینی، آداب نماز، موسسه نشر آثار امام خمینی.
امیرالمؤمنین علی علیه السّلام :
اندیشیدن همانند دیدن نیست، زیرا گاهی چشم‌ها دروغ می‌نمایاند، اما آن کس که از عقل نصیحت خواهد به او خیانت نمی‌کند.
(نهج‌البلاغه حکمت 281)
پی نوشت ها:
1 . سر الصلوة، امام خمینی، ص 15.
2 . سر الصلوة، امام خمینی، ص 16.
3 . قصار الجمل، ج 2، ص 73.
4 . راز نماز، محسن قرائتی، ص 25.
5 . راز نماز، ص 24.
6 . سر الصلوة، امام خمینی (ره)، صص 34، 74، 80، 76، 94، 99 و 108.
7 . راز نماز، محسن قرائتی.
8 . مصباح الشریعه، ص 8.
9 . بحار الانوار، ج 70، ص 251.
10 . سر الصلوة، ص 33.
11 . اصول کافی، ج 3، ص 26، "کتاب الایمان و الکفر"، "باب الاخلاص"، حدیث 5؛ بحار الانوار، ج 67، ص 239؛ کتاب الایمان و الکفر، ب 54، حدیث 7.