امامان (علیهم السلام) در تلاش برای زنده نگهداشتن یاد امام حسین(علیه السلام) از شیوه های گوناگونی استفاده می کردند، از جمله:
1 برپایی مجالس سوگواری
علقمه حضرمی نقل می کند که امام باقر(علیه السلام) در روز عاشورا برای امام حسین(علیه السلام) در خانه اش اقامه عزا می کرد.
(...ثُمَّ لَیَنْدِبُ الْحُسینَ(علیه السلام) وَ یَبْکِیهِ وَ یَأْمُرُ مَنْ فِی دارِهِ مِمَّنَ لا یَتَّقِیهِ بِالْبُکاءِ عَلَیْهِ ... وَلْیَعُزِّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِمُصابِهِمْ بِالْحُسَیْنِ(علیه السلام))؛ (امام باقر(علیه السلام) بر امام حسین می گریست و به افرادی که در خانه بودند و از آنان تقیّه نمی کرد، می فرمود: بر آن حضرت سوگواری کنند... و به آنان می فرمود در مصیبت حسین(علیه السلام) به یکدیگر تسلیت بگویند).(1)
برکاتی که امروز از مجالس سوگواری آن حضرت نصیب امّت اسلام شده و می شود بر کسی پوشیده نیست. آثار فرهنگی و تربیتی وآموزشی این سنّت ماندگارِ ائمّه اطهار(علیهم السلام) آنقدر زیاد است که قسمت اعظم فرهنگ شیعی به طور مستقیم یا غیر مستقیم از آن متأثّر است.
2 یادآوری مصایب آن حضرت(علیه السلام)
در مناسبت های مختلف در حدیثی می خوانیم امام صادق(علیه السلام) به داود رقّی فرمود:
(إِنِّی ما شَرِبْتُ ماءً بارِداً إِلاَّ وَ ذَکَرْتُ الْحُسَینَ(علیه السلام))؛ (من هرگز آب سرد ننوشیدم مگر این که به یاد امام حسین(علیه السلام) افتادم).(2)
در روایتی دیگر می خوانیم وقتی که منصور دوانیقی درِ خانه امام صادق(علیه السلام) را آتش زد، آن حضرت در منزل حضور داشت و آتش را خاموش کرده و دختران و بانوان وحشت زده اش را آرام نمود. فردای آن روز تعدادی از شیعیان برای احوالپرسی خدمت امام(علیه السلام) شرفیاب شدند. امام(علیه السلام) را گریان و اندوهگین یافتند، پرسیدند: این همه اندوه و گریه از چیست؟ آیا به دلیل گستاخی و بی حرمتی آنان نسبت به شما است؟ امام(علیه السلام) پاسخ داد:
(لا، وَ لکِنْ لَمّا أَخَذَتِ النّارُ ما فِی الدِّهْلِیزِ نَظَرْتُ إِلی نِسائِی وَ بَناتِی یَتَراکَضْنَ فِی صَحْنِ الدّارِ مِنْ حُجْرَة إِلَی حُجْرَة وَ مِنْ مَکان إِلی مَکان هذا وَ أَنَا مَعَهُنَّ فِی الدّارِ فَتَذَکَّرْتُ فِرارَ عِیالِ جَدِّیَ الْحُسَیْنِ(علیه السلام) یَوْمَ عاشُورا مِنْ خَیْمَة إلی خَیْمَة وَ مِنْ خِباء إلی خِباء)؛ امام(ع) فرمود: (هرگز برای این گریه نمی کنم، بلکه گریه من برای این است که وقتی آتش زبانه کشید، دیدم بانوان و دختران من از این اطاق به آن اطاق و از این جا به آن جا پناه می برند با این که (تنها نبودند و) من نزدشان حضور داشتم، با دیدن این صحنه به یاد بانوان جدّم حسین(علیه السلام)در روز عاشورا افتادم که از خیمه ای به خیمه دیگر و از پناهگاهی به پناهگاه دیگر فرار می کردند و مردان آنها همه شهید شده بودند).(3)
3 گریستن و گریاندن
از مؤثّرترین تدابیر ائمّه اطهار(علیهم السلام) برای احیای نهضت عاشورا گریه بر امام حسین(علیه السلام)است. امام سجّاد(علیه السلام)در طول دوران امامتش پیوسته سوگوار قصّه عاشورا بود و در این مصیبت آن قدر گریست که از (بکّائین عالم) (بسیار گریه کنندگان) لقب داده شد.(4)
آن حضرت می فرمود: (إِنِّی لَمْ اَذْکُرْ مَصْرَعَ بَنی فاطِمَةَ إِلاّ خَنَقَتْنِی الْعَبْرَةُ)؛ (هر زمان که به یاد قتلگاه فرزندان فاطمه (کربلا) می افتم، اشک گلوگیرم می شود).(5)
گریه های امام(علیه السلام) که در هر مناسبتی به آن اقدام می کردند باعث بیداری عمومی و مانع از فراموش شدن نام و یاد شهیدان عاشورا شد.
امامان بزرگوار شیعه نه تنها خود در عزای سالار شهیدان می گریستند، بلکه همواره مردم را به گریستن بر امام حسین(علیه السلام) تشویق و ترغیب می کردند.
در روایتی از امام رضا(علیه السلام) آمده است: (فَعَلی مِثْلِ الْحُسَیْنِ فَلْیَبْکِ الْباکُونَ، فَإِنَّ الْبُکاءَ عَلَیْهِ یَحُطُّ الذُّنُوبَ الْعِظامَ)؛ (پس بر همانند حسین(علیه السلام) باید گریه کنندگان گریه کنند، چرا که گریه بر آن حضرت گناهان بزرگ را می ریزد).(6)
به موازات ثوابهای عظیمی که برای گریستن در روایات آمده است، برای گریاندن و حتّی (تباکی) (حالت گریه به خود گرفتن) ثوابهای زیادی ذکر شده است.
4 تشویق شاعران به مرثیه سرائی
در روایتی در ارتباط با گریه بر مظلومیّت اهل بیت(علیهم السلام) می خوانیم:
(... مَنْ بَکی وَ أَبْکی واحِدَاً فَلَهُ الْجَنَّةُ، وَ مَنْ تَباکی فَلَهُ الْجَنَّةُ)؛ (هر کس بگرید و (حتّی) یک تن را بگریاند، پاداشش بهشت است و هر کس حالت اندوه و گریه به خود بگیرد پاداش او بهشت است).(7)
شاعرانی که مصایب امام حسین(علیه السلام) را به شعر درآورده و در مجالس و محافل می خواندند، همواره مورد لطف خاصّ و عنایت ویژه ائمّه معصومین(علیهم السلام) قرار داشتند. شعرای بنامی چون (کُمَیت اسدی)، (دِعبل خُزاعی)، (سیّد حِمْیری) و... به عنوان (شاعران اهل بیت) با تشویق ائمّه اطهار(علیهم السلام) از موقعیّت های اجتماعی بلندی در بین مردم برخوردار بودند.
هارون مکفوف (یکی از یاران امام صادق(علیه السلام)) می گوید: به محضر آن حضرت شرفیاب شدم، فرمود: (برایم مرثیه بخوان. برایش خواندم. فرمود: (لا، کَما تَنْشِدُونَ وَکَما تَرْثِیهِ عِنْدَ قَبْرِهِ)؛ (این گونه نمی خواهم، آن گونه که در کنار قبر آن حضرت(علیه السلام) مرثیه می خوانید، بخوان) و من خواندم:
أُمْرُرُ عَلی جَدَثِ الْحُسَیْنِ *** فَقُلْ لاََعْظُمِهِ الزَّکِیَّةِ
(از کنار قبر حسین(علیه السلام) گذر کن و به آن استخوان های پاک او بگو...)
دیدم آن حضرت به گریه افتاد، سکوت کردم، ولی فرمود: ادامه بده، ادامه دادم. فرمود: (باز هم بخوان) خواندم تا به این بیت رسیدم:
یا مَرْیَمُ قُومی وَانْدُبِی مَوْلاکِ *** وَ عَلَی الْحُسَینِ فَاسْعَدی بِبُکاکِ
(ای مریم! برخیز و بر مولای خود ندبه کن و با گریه ات بر حسین(علیه السلام)رستگاری طلب کن).
دیدم امام صادق(علیه السلام)گریه کرد و بانوان، شیون سر دادند. وقتی آرام شدند، حضرت فرمود:
(یا أَبا هارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ فَأَبْکی عَشْرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ)؛ (ای ابوهارون! هرکس بر امام حسین(علیه السلام) مرثیه بخواند و ده نفر را بگریاند، پاداش او بهشت است).(8)
5 اهمّیّت به تربت امام حسین(علیه السلام)
دشمنان اسلام از بنی امیّه و بنی عبّاس با تمام توان، تلاش می کردند تا قیام امام(علیه السلام)و یاران پاکباخته اش به دست فراموشی سپرده شود و مردم از آن سخنی نگویند و حتّی اثری از قبر آن امام همام به جای نماند.
از این رو، برخی از خلفای عبّاسی بارها به ویران کردن قبر آن حضرت اقدام کردند.(9) ولی از آن سو ائمّه اطهار(علیهم السلام) در هر فرصتی برای مقابله با این جریان بپا خواستند و تربت آن حضرت را قطعه ای از خاک بهشت، مایه شفای دردها، و موجب برکت زندگی دانسته اند.
در روایتی از امام موسی بن جعفر(علیهما السلام) می خوانیم: (لا تَأْخُذُوا مِنْ تُرْبَتی شَیْئاً لِتَبَرَّکُوا بِهِ، فَإِنَّ کُلَّ تُرْبَة لنا مُحَرَّمَةٌ إِلاَّ تُرْبَةُ جَدِّی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ(علیهما السلام) فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَها شِفاءً لِشِیعَتِنا وَ أَوْلِیائِنا)؛ (از تربت من چیزی برای تبرّک بر ندارید، زیرا همه تربت ها جز تربت جدّم امام حسین(علیه السلام) (خوردنش) حرام است. خداوند عزّ و جلّ آن را برای شیعیان و دوستان ما شفا قرار داده است!).(10)
در حالات امام سجّاد(علیه السلام) آمده است که در پارچه ای تربت امام حسین(علیه السلام) را نگه می داشت.
(فَکانَ إِذا حَضَرَتْهُ الصَّلاةُ صَبَّهُ عَلی سَجّادَتِهِ وَ سَجَدَ عَلَیْهِ)؛ (هرگاه وقت نماز می رسید، آن (تربت) را روی سجّاده اش می ریخت و بر آن سجده می کرد).(11)
مجموع روایاتی که در مورد تربت امام حسین(علیه السلام) وارد شده است، می رساند که استفاده از برکت آن تربت پاک، از نخستین روز ولادت، با بازکردن کام نوزاد با آن آغاز شده و تا واپسین لحظات حیات و قراردادن تربت در قبر، به پایان می رسد.(12) همچنین ساختن مهر و تسبیح با تربت کربلا و همراه داشتن آن و خوردن مقدار بسیار کمی (مثلا به اندازه یک عدس در آب حل کند و بخورد) از آن به قصد شفا و باز کردن افطار در روز عید فطر با آن مورد ترغیب و توصیه ائمّه اطهار(علیهم السلام) بوده است.(13)
6 اهتمام ویژه به زیارت مرقد امام حسین(علیه السلام)
ائمّه اطهار(علیهم السلام) گذشته از آن که خودشان به زیارت قبر امام حسین(علیه السلام) می رفتند، با بیان پاداش های عظیم برای زیارت آن حضرت، شیعیان را برای رفتن به کربلا تشویق و بسیج می کردند و خاطره آن شهیدان پرافتخار را زنده نگه داشته، ضربات سنگینی را برپیکر کفر و عناد و دشمنان اهل بیت(علیهم السلام) وارد می کردند.
از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل شده است: (ما مِنْ اَحَد یَوْمَ الْقِیامَةِ إِلاَّ وَ هُوَ یَتَمَنّی أَنَّهُ زارَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلیٍّ(علیهما السلام) لِما یَری لَما یُصْنَعُ بِزُوّارِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ(علیهما السلام)مِنْ کَرامَتِهِمْ عَلَی اللهِ)؛ (هر کسی در روز قیامت، آرزو می کند که از زائران قبر امام حسین(علیه السلام)باشد، از فزونی آنچه از کرامت آنان (زائران قبر آن حضرت) نزد خداوند مشاهده می کند).(14)
و نیز از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است: (مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ عَلی مَوائِدِ نُور یَوْمَ الْقِیامَةِ، فَلْیَکُنْ مِنْ زُوّارِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ(علیهما السلام))؛ (هر کس دوست دارد روز قیامت در کنار سفره های نور الهی بنشیند، باید از زائران امام حسین(علیه السلام) باشد).(15)
حتّی در برخی از روایات زیارت مکرّر آن حضرت توصیه شده است.
امام ششم(علیه السلام) می فرماید: (مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی اللهِ یَوْمَ الْقِیمَةِ، وَ تَهَوَّنَ عَلَیْهِ سَکْرَةُ الْمَوْتِ، وَ هَوْلُ الْمُطَّلَعِ، فَلْیَکْثُرْ زِیارَةَ قَبْرِ الْحُسَینِ(علیه السلام))؛ (هر کس دوست دارد در قیامت نظر به رحمت های الهی کند و سختی جان کندن بر او آسان شود و هول و هراس قیامت از او برطرف گردد، مرقد امام حسین(علیه السلام)را بسیار زیارت کند).(16)(17)
پی نوشت:
(1). وسائل الشیعة، ج 10، ص 398. ابواب المزار، باب 66، ح 20.
(2). امالی صدوق، ص 142.
(3). مأساة الحسین، ص 117 و مجمع مصائب اهل البیت، خطیب هندوبی، ج 1، ص 24 (مطابق نقلِ ره توشه راهیان نور، ویژه محرم 1421، ص 4).
(4). وسائل الشیعة، ج 2، ص 922، باب 87، ح 7.
(5). بحارالانوار، ج 46، ص 108 .
(6). بحارالانوار، ج 44، ص 284 و وسائل الشیعة، ج 10، ص 394، ح 8 .
(7). بحارالانوار، ج 44، ص 288.
(8). بحارالانوار، ج 44، ص 287.
(9). در بحارالانوار، ج 45، ص 390 بابی تحت عنوان (جور الخلفاء علی قبره الشریف) درباره تلاش خلفای جور برای تخریب قبر آن حضرت آمده است.
(10). وسائل الشیعة، ج 10، ص 414، ح 2 و بحارالانوار، ج 98، ص 118.
(11). بحارالانوار، ج 98، ص 135. برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به وسائل الشیعة، ج 10، ص 420، باب 75، (باب استحباب اتّخاذ سبحة من تربة الحسین(علیه السلام)).
(12). از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است: (حَنِّکُوا أَوْلادَکُمْ بِتُرْبَةِ الْحُسَیْنِ(علیه السلام)؛ کام نوزادانتان را با تربت امام حسین(علیه السلام) باز کنید). (وسائل الشیعة، ج 10، ص 410، ح 8).
(13). مراجعه شود به: وسائل الشیعة، ج 10، ص 414، باب 72 و ص 408، باب 70.
(14). بحارالانوار، ج 98، ص 72 ؛ وسائل الشیعة، ج 10، ص 330، ح 37.
(15). بحارالانوار، ج 98، ص 72؛ وسائل الشیعة، ج 10، ص 330، ح 38.
(16). بحارالانوار، ج 98، ص 77؛ وسائل الشیعة، ج 10، ص 331، ح 40.
(17). گردآوری از کتاب: عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها، زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی، ص50.
