حضرت در این خطبه در چند محور سخنرانی کردند و در جاهای مختلف از بیاناتشان بر آنها تأکید داشتند تا اهمیت و یا زیان آنها بر همگان روشن شود، منتهی ما به جهت اینکه می خواهیم موارد محوری را ذکر کنیم و این خود انسجام خاصی را می طلبد، لذا به اختصار در ذیل هر محور، مواردی از آن را ذکر می کنیم. پنج محور مورد بررسی است که عبارتند از: 1. طرح مسأله توحید؛ 2. طرح مسأله ولایت و جانشینی و بیان فضایل اهل بیت علیهم السلام ؛ 3. خبر از وجود گروه نفاق و آزارهای آنها؛ 4. بیان خصوصیات دوستان و دشمنان اهل بیت علیهم السلام ؛ 5. طرح مسأله بیعت برای جانشینی علی علیه السلام ؛ 6. حفظ شعائر.
اکنون با تفصیل بیشتری به هر یک می پردازیم:
1. پیامبر بعد از حمد و ثنای الهی به طرح مسأله توحید و یکتاپرستی پرداختند و در ضمن عباراتی، نحوه نگرش به مسأله توحید را بازگو کردند: خدایی که در عظمت یکتاست، در وحدانیت تنهاست، در قدرت و سلطه خود در امور قادر و عظیم است، علم او بر همه چیز احاطه دارد و در همه جا حاضر و ناظر است... باطن را می فهمد و ضمایر را می داند و پنهان ها بر او مخفی نمی ماند. می خواهد پس به انجام می رساند و اراده می کند پس مقدر می نماید و می داند پس به شماره می آورد... او را سپاس می گویم و دائما شکر می نمایم، چه در آسایش و چه در گرفتاری، چه در حال شدت و چه در حال آرامش و به او و ملائکه و کتابهایش و پیامبرانش ایمان می آورم... .
2. طرح مسأله جانشینی و بیان فضایل علی و اهل بیت علیهم السلام که قسمت بیشتر سخنرانی حضرت را تشکیل می دهد و در واقع قسمت مهم خطبه همین بخش است: خداوند به من چنین وحی کرده است (بسم الله الرحمن الرحیم: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربّک...) ای پیامبر! ابلاغ کن آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است و اگر انجام ندهی رسالت او را انجام نداده ای و خداوند تو را از شرّ مردم حفظ خواهد نمود). پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم سبب نزول این آیه را چنین بازگو کردند: ( من سبب نزول این آیه را برای شما بیان می کنم و اعلام می کنم بر هر سفید و سیاه که (انّ علی بن ابی طالب اخی و وصیی و خلیفتی و امام من بعدی؛ علی بن ابی طالب برادر من و وصی من و جانشین من در امتم و امام بعد از من است. نسبت او به من همانند هارون به موسی است جز اینکه پیامبری بعد از من نیست و خداوند در این مورد آیه ای بر من نازل کرده است: (انما ولیکم الله و رسوله و الذین ...) صاحب اختیار شما خدا و رسولش هستند و کسانی که ایمان آورده و نماز به پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند و علی بن ابی طالب است که نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات داده و در هر حال خداوند عزوجل را قصد می کند). پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از اینجا شروع می کنند و به طور مفصل در مورد فضایل علی علیه السلام صحبت می کنند که ما به چند مورد آن اشاره می کنیم: ای مردم! این مطلب را درباره او بدانید و بفهمید و بدانید که خداوند او را برای شما صاحب اختیار و امامی قرار داده که اطاعتش را واجب نموده است... اوست امام مبین که خداوند در قرآن کریم می فرماید: (و کلّ شی ء احصیناه فی امام مبین). (یس / 12). و هر چیزی را در امام مبین جمع کردیم. ای مردم! از علی به سوی دیگری گمراه نشوید و از او روی بر مگردانید و از ولایت او سرباز نزنید... ای مردم! او را فضیلت دهید که خدا او را فضیلت داده است و او را قبول کنید که خداوند او را منصوب کرده است...) ای مردم! علی طرفدار حق است که خداوند در کتاب خود فرموده و درباره کسی که با او مخالفت کند نیز فرموده است: (یا حسرتی علی ما فرّطت فی جنب الله) متمردین، وقت مرگ حسرت می برند که چرا از طرفداران خداوند دوری کرده اند. (زمر / 56). پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دستش را بر بازوی علی علیه السلام زد، پیامبر با دست اش او را بلند کرد و هر دو دست را به سوی آسمان باز نمود و علی علیه السلام را از جا بلند نمود تا حدی که پای آن حضرت موازی زانوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید. سپس فرمود: ای مردم! این علی است برادر من و وصی من و جامع علم من، و جانشین من در تفسیر کتاب خداوند عزوجل و دعوت به آن... اوست خلیفه خدا و اوست امیرالمومنین علی علیه السلام و امام هدایت کننده... .
3. خبر از وجود گروه نفاق و آزارهای آنها: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این قسمت از گروهی خبر می دهد که پیوسته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را آزار و اذیت می دادند و اینکه همین گروه آینده اسلام را به مخاطره خواهند انداخت: ای مردم! من از جبرئیل درخواست کردم که از خدا بخواهد تا مرا از ابلاغ این مهم معاف بدارد، زیرا از کمی متقین و زیادی منافقین و افساد ملامت کنندگان و حیله های مسخره کنندگان اسلام اطلاع دارم .... و هم چنین به خاطر اینکه منافقین بارها مرا اذیت کرده اند تا آنجا که مرا گوش دهنده بر هر حرفی نامیدند و گمان کردند که من چنین هستم به خاطر ملازمت بسیار علی با من و توجه من به او... تا آنکه خداوند عزوجل در این باره چنین نازل کرد: (و منهم الذین یوذن النبی...) و از آنان کسانی هستند که پیامبر را اذیت می کنند و می گویند او گوش دهنده به هر حرفی است اگر من بخواهم گویندگان این نسبت را نام می برم و اگر بخواهم به شخص آنها اشاره کنم می توانم و با علائم می توانم آنها را معرفی کنم ولی در کار آنها من با بزرگواری رفتار کرده ام... ای مردم! بعد از من خلفایی خواهند بود که به آتش دعوت می کنند و در روز قیامت کمک نمی شوند... به زودی خلافت بعد از من را با ظلم و زور می گیرند... .
4. بیان خصوصیاتِ دوستان و دشمنان اهل بیت علیهم السلام : آگاه باشید: دوستان ما اهل بیت علیهم السلام کسانی هستند که خداوند عزوجل درباره آنان فرموده است: کسانی که ایمان آورده اند و ایمانشان را با ظلم نپوشانده اند، بر ایشان امان است و آنان هدایت یافتگانند. (انعام / 82). آگاه باشید که دوستان ایشان کسانی اند که ایمان آورده اند و به شک نیفتاده اند... آگاه باشید: که دشمنان اهل بیت کسانی هستند که به شعله های آتش وارد می شوند آگاه باشید: که به دشمنان ایشان کسانی هستند که از جهنم در حالی که می جوشد صدای وحشتناکی می شنوند و شعله کشیدن آن را می بینند... .
5. طرح مسأله بیعت از مردم در جانشینی علی علیه السلام : ای مردم آگاه باشید: که من بعد از پایان خطابه ام شما را به دست دادن با من به عنوان بیعت با او و اقرار به او، و بعد از من به دست دادن با خود او فرا می خوانم. ای مردم! آگاه باشید که من با خدا بیعت کرده ام و علی با من بیعت کرده است و من از جانب خدا برای او از شما بیعت می گیرم (ان الذین یبایعونک...) کسانی که با تو بیعت می کنند در واقع با خدا بیعت می کنند، دست خداوند بر روی دست آنان است پس هر کس بیعت را بشکند این شکستن بر ضرر خود اوست و هر کس به آنچه، خدا عهد بسته وفادار باشد خداوند به او اجر عظیمی می دهد) ای مردم: با خدا بیعت کنید و با من بیعت نمایید و با علی امیرالمومنین و حسن و حسین و امامان از ایشان... .
6. حفظ شعائر: ای مردم حج و عمره از شعائر الهی هستند... ای مردم به حج خدا بروید... ای مردم! نماز به پا دارید و زکات را بدهید... ای مردم: آگاه باشید: تقوا را، تقوا را... .
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 ماهنامه شیعه شناسی (ویژه نامه غدیر) (با تصرف و تلخیص)، مجمع جهانی شیعه شناسی تحت اشراف: استاد انصاری بویر احمدی 1387ش.
