مهم ترین روزنامه های فعال در جریان انقلاب مشروطه کدام اند؟

- یکی از روزنامه های مهم آن زمان روزنامه ی اختر بود که برخی از نسخه های آن هنوز موجود است. اختر نخستین روزنامه ی مشروطه طلبان مهاجر بود که به سال 1875 م / حدوداً 1292 ق، در استانبول منتشر می شد و در ایران مخفیانه توزیع می گردید. کار این روزنامه ترویج و نهادینه کردن نوگرایی و افکار تجدّدخواهی در جامعه ی ایران بود که در این جهت نقش مؤثری ایفا نمود. یکی از قلم زنان این روزنامه میرزا آقاخان کرمانی بود[1] و از دیگر همکاران اختر، دوست میرزا آقاخان، شیخ احمد روحی بود. این روزنامه به مدت بیست سال منتشر شد ولی در سال 1896 م / 1313 ق، توسط دولت عثمانی توقیف گردید.[2]
- از دیگر روزنامه های معروف و مورد توجه، حبل المتین بود که هر هفته در هندوستان به چاپ می رسید و وارد ایران می شد. مرکز چاپ این روزنامه کلکته بود و حدوداً بیست صفحه داشت و در هر شماره حاوی چندین مقاله ی سیاسی - اجتماعی بود و اغلب از وضع دل خراش ایران می گفت.[3]
قانون روزنامه ی میرزا ملکم خان بود که در لندن منتشر می شد و در ایران توزیع می گردید. وی پس از عزل از مناصب دولتی به علت خیانت در مأموریت، دست به نشر روزنامه ی قانون زد. نخستین شماره ی روزنامه ی مذکور در اول رجب 1307 برابر با 21 فوریه 1890، با شعار (اتفاق عدالت ترقی) انتشار یافت.
ملکم در صدد بود با چاپ این روزنامه، علاوه بر کسب قدرت و مال، در لفافه ی مذهبْ اصلاحات مورد نظرش را که مشروطه ی غربی بود محقق نماید.[4] وی در نخستین شماره ی قانون هدف خویش را چنین بیان می دارد:
مأموریت مخصوص این روزنامه ی آزاد مبنی بر این چهار فقره خواهد بود: انتشار حقایق، ترتیب اتفاق، طلب قانون و امداد مظلومین.[5]
وی در این روزنامه اصول نظام مشروطه و طرح کلی این نظام و نقش قانون مداری در رشد جوامع و چگونگی تشکیل مجلس را توضیح می داد. این روزنامه به مدت چهار سال مجموعاً در 41 شماره منتشر شد.[6]
از همکاران جدّی ملکم برای نشر قانون، میرزا آقاخان کرمانی بود. وی روزنامه ی قانون را به ایران و بین النهرین می فرستاد و به علاوه در گزارش اخبار و روش نشر حوادثِ مهم سیاسی ایران به وی کمک می کرد. وی نکته هایی را از زبان اشخاصِ ساختگی از شهرهای گوناگون ایران برای ملکم می فرستاد و او در قانون درج می کرد. این روش در جوسازی و ایجاد موج در جامعه مؤثر بود.
در مجموع، قانون در زمینه سازی مشروطه خواهی و تجددگرایی نقش مهمی داشت و به دست بسیاری از ایرانیان رسید، به طوری که میرزا آقاخان می گوید:
سخنان قانون همه جا پراکنده می باشد و هر کس اگر هم برای ارمغان و سوغات بوده، چند نسخه به ایران فرستاده است.[7]
متعلمین دارالفنون و کسانی که ذوق علم را فهمیده اند فدوی اوراق قانون شده اند.[8]
البته سخن میرزا آقاخان را نمی توان کاملا مطابق واقع و خالی از اغراق شمرد، ولی به هر تقدیر، نشان دهنده ی نفوذ روزنامه ی مزبور در فضای فرهنگی کشور است.
الجمال دیگر جریده ی مهم بود که در خلال انقلاب مشروطه به شکل گیری فکر غرب گرایی و اسلامیزه کردن نوگرایی و پروتستانتیسم اسلامی کمک نمود. منبرهای سیدجمال واعظ اصفهانی در این روزنامه به چاپ می رسید.[9] وی یکی از چهره های روحانی خودباخته و بی ایمانی بود که از لباس روحانیت و منصب منبر برای نشر فرهنگ غرب استفاده می کرد. ویژگی الجمال نسبت به روزنامه های پیش این بود که از پیچیدگی های گفتار منورالفکران دور بود و با زبان مردم قرابت داشت؛ به علاوه، چهره ی سیدجمال واعظ، به عنوان خطیب مساجد تهران، در ایجاد اعتماد در مردم نقش داشت. به نقل استاد موسی نجفی:
زبان به کار رفته در الجمال همان آرمان های شیفتگان غرب را ترویج می کرد، ولی به بیان عامیانه و در لباس دوست و به ظاهر مردم پسند؛ لذا در مدتی اندک محیط فرهنگی و وحدت ملی را دچار تفرقه نمود و اصول علمای بزرگ و اصیل مشروطه را دچار دودستگی نمود.[10]
با به قدرت رسیدن عین الدوله در پاییز سال 1321 ق / 1903 م، آزادی مطبوعات در ایران محدود شد. وی روزنامه نگاران مخالف را که در داخل کشور به سر می بردند تبعید کرد و وضع به گونه ای شد که مدتی روزنامه خواندن در تهران جرم به حساب می آمد. وی علاوه بر تبعید، بعضی از روزنامه نگاران را زندانی کرد. این رفتار وی نشانه ی دامنه و عمق نفوذ مطبوعات در جریان سازی و هدایت افکار عمومی بود، و گرنه دست زدن به چنین اقدامی از سوی دولت قابل توجیه نبود.
به هر حال تعطیلی مطبوعات موجب شد مبارزان ضد استبداد به جای روزنامه از شب نامه استفاده کنند تا هم چنان در هدایت افکار عمومی سهیم باشند. این شب نامه ها یکی از مهم ترین سلاح های تبلیغاتی انقلابیون و آزادی خواهان به حساب می آمدند.[11]
پی نوشتها:
[1]. ر.ک: فریدون آدمیت، اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی، ص 22 - 23.
[2]. ر.ک: ذاکر حسین، مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، ص 41 - 42.
[3]. ر.ک: همان، ص 44 - 45.
[4]. ر.ک: حامد الگار، میرزا ملکم خان، ص 200.
[5]. نقل از: محمدعلی سفری، مشروطه سازان، ص 67.
[6]. ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه، ج 1، ص 56.
[7]. فریدون آدمیت، اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی، ص 30.
[8]. همان.
[9]. ر.ک: احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ص 596.
[10]. همان، ص 136، نقل به مضمون.
[11]. ر.ک: ذاکر حسین، مطبوعات سیاسی در عصر مشروطیت، ص 47.
منبع: از عدالت خانه تا مشروطه ی غربی، جواد سلیمانی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1384).