امام حسن علیه السلام در سال 41 ه. به واسطه شرایط بحرانی و حساسی که برای ایشان و یارانشان پیش آمد ناچار به صلح با معاویه تن داد. (قیس بن سعد انصاری) یکی از شیعیان مخلص و باوفای آن حضرت بود که با صلح و بیعت با معاویه مخالف بود. شرایط به گونه‌ای بود که امام حسن علیه السلام از قیس بن سعد بخواهد که ناچار با معاویه بیعت کند (امام ضمن دلجویی و قدردانی از خلوص عقیده و محبت قیس از او خواست که از روی ناچاری بیعت با معاویه را بپذیرد.)[1]
شرایط حساس و نگران کنندة زمان امام حسن علیه السلام سبب شد که حضرت برای حفظ یاران وفادار خویش از آنها بخواهد تا برای حفظ جان خویش با معاویه بیعت کنند. ما به طور اختصار این شرایط را بیان می‌کنیم. سپس دیدگاه‌های امام حسن علیه السلام را در این رابطه ذکر خواهیم کرد.
1. خیانت برخی از یاران و اصحاب حضرت
اصحاب امام حسن علیه السلام را گروههای مختلفی تشکیل می‌دادند که هر کدام به انگیزه‌ای امام علیه السلام را همراهی می‌کردند.[2] (یاران امام حسن علیه السلام در آغاز جهاد با معاویه کندی و اهمال کردند سپس با سختی گردن نهاده و به راه افتادند.)[3] امام حسن علیه السلام ابتدا عبیدالله بن عباس را فرمانده سپاه خویش قرار داد امّا عبیدالله با دیدن پول زیادی که توسط معاویه ارسال شده بود فریفته شد. (معاویه کسی را به نزد عبیدالله فرستاد که: حسن بن علی به من پیشنهاد صلح داده... عبیدالله به طمع مال شبانه از میان لشگر خویش گریخت و به لشگر معاویه ملحق شد.)[4] وقتی امام حسن علیه السلام در ساباط به سر می‌برد (... به سراپرده آن حضرت ریخته و هر چه در آنجا بود غارت کردند تا جائی که سجاده او را از زیر پایش کشیده و ربودند جراح بن سنان با تیغی که در دست داشت ضربتی به امام علیه السلام زد تیغ در ران حضرت قرار گرفت و چنان شکافت که به استخوان رسید).[5] نیز (وقتی خبر ضربت خوردن امام حسن علیه السلام به گوش یارانش رسید، فوج، فوج به سوی معاویه فرار کردند، قیس چون متوجه فرار افراد از لشگرش شد نامهای درباره وخامت اوضاع به امام حسن علیه السلام نوشت).[6] و از نظر حضرت جویا شد. امام حسن علیه السلام در نهایت به واسطه مسائلی که پیش آمد پس از مشورت با یاران حاضر به صلح شد، با اینکه صلح کردن نظر عموم یاران بود، عده‌ای هم مخالفت کرده حتی (ریختن خون آن حضرت را حلال دانسته و می‌خواستند آن حضرت را تسلیم دشمن کنند).[7]
2. فریب کاری معاویه:
معاویه همواره سعی داشت فرماندهان سپاه امام حسن علیه السلام و یاران آن حضرت را فریب دهد. او موفق شد (عبیدالله بن عباس)[8] را به طمع مال به طرف خویش بکشاند اما در فریب دادن (قیس بن سعد)[9] موفقیتی کسب نکرد. یکی از اقدامات معاویه برای فریب یاران امام حسن علیه السلام این بود که: (کسانی را پنهانی میان لشکر امام حسن علیه السلام فرستاد که می‌گفتند حسن با معاویه صلح کرد و پیشنهاد او را پذیرفت. از طرفی چند نفر را نزد امام حسن علیه السلام فرستاد زمانی که امام در مدائن در خیمه گاه خویش فرود آمده بود، آنها به نزد امام رسیدند. سپس از نزد او بیرون رفتند و (به دروغ) می‌گفتند که: (خدا توسط پسر پیامبر خونها را حفظ کرد و او پیشنهاد صلح را پذیرفت) پس لشکر به هم خورد و مردم بر حسن علیه السلام هجوم بردند).[10] بدون اینکه بدانند امام صلح را پذیرفته یا نه؟ نیز معاویه با فریبکاری خود امر را بر گروه بسیاری از مسلمانان مشتبه کرده بود. او خود را از اقربای پیامبر(ص) و کاتب وحی و خال المومنین می‌خواند. و توانسته بود با این فریبکاری‌ها سپاهی 60 هزار نفری را برای جنگ با امام حسن علیه السلام به عراق بیاورد. در صورتی که سپاه امام حسن علیه السلام که در ابتدای رویارویی 12 هزار نفر بود، به واسطه فرار عده زیادی از آنها به سوی معاویه به 4 هزار نفر تقلیل یافت لذا با این شرایطی که به وجود آمده بود استراتژی امام حسن علیه السلام حفظ یاران و شیعیان بود. این استراتژی همواره در سخنان آن حضرت نمود داشت. از آن جمله امام حسن علیه السلام در برابر اعتراض یکی از یارانش به خاطر صلح، فرمود: (اگر من چنین نمی‌کردم، از شیعیان ما کسی نبود جز آنکه کشته می‌شد.)[11]
آن حضرت در پاسخ حجر بن عدی فرمودند: (... من این اقدام را جز به قصد زنده ماندن تو و امثال تو نکردم)[12] بنابراین امام حسن علیه السلام چون شرایط را مناسب نمی‌دید. به قیس و دیگران فرمود برای حفظ جان خویش با معاویه بیعت کنند. (ای قیس کار ما از این کارها گذشته با معاویه بیعت کن)[13] اینکه امام حسن علیه السلام می‌فرماید: (یا قیس کار ما از این کارها گذشته) این خود نشان دهنده وضعیت بحرانی است که بر امام حسن علیه السلام و یاران ایشان حاکم شده بود.
از طرفی حضرت هنگام بیعت مردم با ایشان به این شرط با آنها بیعت کردند که: (با هر که به صلح باشم صلح کنید و با هر که بجنگم جنگ کنید.)[14] لذا امام علیه السلام بعد از صلح چنین فرمودند: (... شما با این شرط با من بیعت کردید که با هر کس صلح و سازش نمایم صلح و سازش کنید اینک نظر من اینست که با معاویه مسالمت کنم. رأی من اینست که حفظ خون‌های مردم از ریختن آن بهتر است و من صلاح شما را در نظر گرفتم.)[15]
امام حسن علیه السلام که فلسفه صلح ایشان حفظ شیعیان بود. با همین دیدگاه از قیس که مخالف بیعت با معاویه بود خواست تا با او بیعت کند. البته قیس گرچه شخصاً مخالف صلح بود اما در همه امور پیرو امام حسن علیه السلام بود.
معرفی منابع، جهت مطالعه بیشتر:
1 ارشاد شیخ مفید.
2 الفتوح ابن اعثم کوفی.
3 حسن کیست؟، علامه کمپانی.
4 منتهی الآمال، شیخ عباس قمی.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . کمپانی، فضل الله، حسن کیست؟ چاپ سوم، تهران، مؤسسه انتشارات فراهانی، 1354 ص 157.
[2] . شیخ مفید ارشاد، ج2 چاپ 4، ترجمه رسول محلاتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1378 ص 7.
[3] . همان ص 8.
[4] . اصفهانی، ابو الفرج، مقاتل الطالبین، ترجمه سید هاشم رسول محلاتی، تهران، سال 1349 ص 58.
[5] . همان ص 57.
[6] . کوفی، ابن اعثم، الفتوح مترجم: متوفی هروی تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1373، ص 156.
[7] . شیخ مفید، ارشاد جلد 2 چاپ 4 ترجمه سید هاشم رسول محلاتی، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1378 ص 8.
[8] . فرمانده سپاه امام حسن علیه السلام .
[9] . جانشین عبیدالله بن عباس.
[10] . یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی جلد 2، چاپ ششم، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی سال 1371، ص 183.
[11] . شیخ صدوق، علل الشرایع، نجف، منشورات مکتبه الحیدریه، سال 1385ه، ص 211.
[12] . علامه مجلسی، بحارالانوار جلد44، تهران المطبعه الأسلامیه، 1385 ه، ص 29.
[13] . رومی، فاضل، سیاسة البطین، ناشر: مؤلف، سال 1369، ص 102.
[14] . طبری، محمد بن جریر، الرسل و الملوک، جلد7، چاپ اول ترجمه ابولقاسم پاینده، تهران انتشارات اساطیر، سال 1362ص 2716.
[15] . بحرانی، شیخ عبدالله، عوالم، جلد 16، چاپ اول، قم، مدرسه الامام المهدی(ع)، سال 1363، ص 173.
