امتیازات مهم و عهدنامه های ایران در عصر قاجار به خارجیان را نام ببرید؟

بیگانگان از جمله انگلیسیها و روسها همیشه مترصد فرصت بودند در ایران نفوذ کنند و به مقاصد خود دست یابند و در دوره های صفویان و بعد از آن که آشفتگی های داخلی آنها را به داخل مرزهای ایران می کشانید و آنها همواره با عثمانیان از تهدیدکنندگان مرزهای غربی و شمالی ایران بوده اند و دولتهای ایرانی از موضع تدافعی با آنها برخورد می کردند.[1] مگر در دوره نادر که نادر با موضع قدرت با آنها برخورد نمود.[2] در این گیردار اروپائیان و غرب که به سوی شرق و خاورمیانه گسیل شده و متوجه ثروتهای معدنی و موقعیت حساس و استراتژیکی این منطقه شده بودند و مستعمراتی نیز در شبه قاره هند داشتند به ایران چشم طمع دوخته و زمینه های حضور استعماری خود را فراهم نمود.
روابط ایران با اروپائیان بطور رسمی در عهد قاجار از دوره فتحعلی شاه آغاز شد.
اولین معاهده بین ایران و غرب در فین کین اشتاین بین ایران و فرانسه منعقد شد که یک پیمان تدافعی نظامی بود در مقابل روس و انگلیس، یعنی ایران در سرکوب انگلیس در هند به فرانسه یاری کند و فرانسه نیز در سرکوب روس و بیرون کردن او از متصرفات ایران به این کشور یاری کند و گاردان بعنوان سفیر دولت فرانسه در ایران برای آموزش نظامیان به ایران گسیل شد.[3]
جنگهای بین ایران و روس نیز منجر به انعقاد پیمانهای سنگینی بر علیه ایران شد که از جمله این پیمانها، عهدنامه گلستان بود، طی این قرارداد بسیاری از شهرهای ایران و متصرفات قبلی روسها از طرف ایران به روسها واگذار شد.[4]
بین ایران و عثمانی نیز یک معاهده در سال 1163 که معروف به معاهده دوم ارزروم بود منعقد شد که براساس آن ایران از سلیمانیه و قسمت غربی سرپل ذهاب صرفنظر و عثمانی نیز مالکیت ایران را به محمره و جریر فضر و ساحل چپ شط العرب و حق کشتیرانی در این رود را به رسمیت شناخت و از زوّار و بازرگانان ایرانی نیز از امنیت برخوردار
شدند.[5]
در عهد ناصرالدین شاه امتیازات زیادی از طرف دولت ناصری به بیگانگان اعطا شد بطوری که عصر او را عصر امتیازات بیگانگان نامیده اند.[6]
بطور کلی امتیازات عهد قاجار را می توان به دو دسته تقسیم کرد که دولتهای استعماری از دولت ایران گرفتند. امتیازات سیاسی را بیشتر در لا به لای عهدنامه هایی که بین آنها بسته می شد می توان دریافت چون در اکثر عهدنامه ها، موازنه سیاسی طرفین مدّنظر نبود و آنچه را نظر طرف مقابل تأمین می شد، برای نمونه ترکمنچای، گلستان پاریس و...
امتیازاتی که به انگلیسی ها داده شد، بطور فهرست وار از این قرار است.
1. امتیاز تأسیس تلگراف در سال 1280 ق.
2. امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی در سال 1289 ق.
3. امتیاز رویتر که استفاده ازتمام معادن زیرزمینی از جمله نفت و ذغال سنگ (1289 ق) را به مدت 60 سال به یک انگلیسی می داد.
4. امتیاز کشتیرانی در کارون به کمپانی برادران لنج.
5. امتیازات شیلات 1306 ق به پسر رویتر.
6. امتیاز کاوش و حفریات شوش 1301 ق در عصر ناصری به انگلیسی ها اعطاء شد.
7. امتیاز انحصاری اکتشاف آثار عتیقه در تمام خاک ایران به انگلیسی ها داده شد 1315 ق.
8. امتیاز رژی که در سال 1309 ق که به امتیاز تنباکو معرف است که به مدت 55 سال تمام خرید و فروش تنباکوی ایران به انگلیسی ها داده شد که توسط میرزای شیرازی لغو شد.
9. امتیازات نفتی که ابتدا در 1289 ق به رویترداده شد و در سال 1306 ق با امتیازات دیگری تمدید شد که به موجب آن حفاری چاههای نفت در مناطق جنوبی و نفت خیز به عهده شرکت انگلیسی بود. امتیازی به نام دارسی نیز که امتیاز نفتی بود باز به انگلیس اعطا شد که تا سال 1914 سی حلقه چاه در مسجد سلیمان کنده شد و به آبادان از طریق یک لوله منتقل می شد، این امتیازات تاسال ملی شدن صنعت نفت برقرار بود که در کنار آن امتیازات زیادی انگلیس از ایران گرفتند.[7]
بعد از انگلیسی ها روسها دوم شریک امتیازات ایران بودند و این امتیازات علاوه بر تحمیل معاهدات ننگین بر ایران بود که به سبب آنها قسمتی از خاک ایران تجزیه شد. اگرچه روسها به اندازه انگلیسی ها نتوانستند امتیاز از دولت بخشنده ایران بگیرند ولی در قبال هر امتیاز آنها اعطایی به انگلیسی ها روسها نیز فعالیت نموده تا امتیازی برای خود بگیرند، ناگفته نماند جدائی قسمتهای مهمی از خاک ایران بزرگترین امتیازی بود که روسها از ایران گرفتند. علاوه بر این روسها توانستند در رقابت با انگلیسی ها امتیازات دیگری نیز بگیرند از جمله آنها:
1. در سال 1285 ق امتیاز انحصاری بهره برداری از شیلات شمال، که ناصرالدین شاه به آنها اعطا کرد.
2. در سال 1286 ق اجازه احداث سیم تلگراف بین یک تبعه روسی و دولت ایران منعقد شد.
3. تأسیس بانک استقراضی در مقابل بانک شاهنشاهی انگلیسی ها، که در فعالیتهای اقتصادی و نفوذ اقتصادی روسها به دولت دخیل بود.
4. در سال 1297 تأسیس و تشکیل هسته نظامی بریگارد قزاق توسط روسها که تمام نیروی نظامی و امنیتی ایران را در اختیار می گرفت. رؤسای قزاق همه روسی بوده با آزادیخواهان مبارزه می کردند و در سرکوب مردم در مشروطه و... دخالت داشتند از جمله آنها لیاخوف روسی بود.
5. در سال 1310 امتیاز احداث خط شوسه بین بندانزلی و قزوین به یک شرکت روسی داده شد این قرارداد بمدت 99 سال بود. در عصر مظفرالدین بین قزوین و همدان نیز به آنها داده شد.
6. در حدود سال 1291 امتیاز احداث و بهره برداری از خط آهن جلفا تبریز به آنها اعطا شد.
7. در سال 1316 امتیاز استخراج معادن قراجه داغ آذربایجان از طرف دولت ایران به شرکت روس به مدت70 سال داده شد. کشور فرانسه نیز بی بهره از امتیازات اهدائی شاهان قاجار نبود. آنها نیز در حدود سالهای 1314-1315 امتیاز کاوشهای علمی برای کشف آثار باستانی را در سراسر خاک ایران برای ابد و به مدت نامحدودی از مظفرالدین شاه گرفتند. مجری این طرح کنت دمرگان بود که مصر مشغول تحقیقات علمی بود که از کهنه کارترین باستانشناسان بود که به ایران احضار شد و از سال 1317 کار خویش را آغاز کرد. کشیشی به نام شیل که آشنا با زبانهای اسلامی بود به همراه امرگان به ایران آمد و آثار بدست آمده در 183 صندوق را با خود به پاریس برد و در سال 1318 در پاریس به نمایش گذاشت که اکنون در موزه لور پاریس نگهداری می شود.[8]
بدین ترتیب دولتهای بیگانه به غارت تمام ذخایر معدنی و آثار فرهنگی این مرز و بوم با شدت و حرص و ولع وصف ناپذیر تا پایان عصر سیاه پهلوی مشغول بودند که با پیروزی انقلاب اسلامی دستشان کوتاه شد.
برای مطالعه بیشتر به کتاب عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات تیموری مراجعه کنید.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] . راجر سیبوری، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چ هشتم، تهران، نشر مرکز، 79، ص 40 و 122.
[2] . رضا شعبانی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران در دوره های افشاریه و زندیه، چ اول، تهران، سمت 77، ص 56.
و عبدالحسین نوائی روابط سیاسی ایران در دوره صفوی، چ اول، تهران، سمت 77، ص 258-77.
و علیقی میرزا، اکسیر التواریخ، چ اول، تهران، وسیمن، 1370، ص 28-1.
[3] . علی اصغر شمیم، (پیشین) ص 66، و ابراهیم تیموری، عصربیخبری، تهران، چاپ اقبال، 1332، ص 12.
[4] . همان، شمیم، ص 101، تاج بخش، ص 24-228.
[5] . همان، ص 112-233، ص 209.
[6] . همان، ص 5-242، ص 9-257، ص 286، ص 93-295، و تاج بخش، (پیشین)، ص 259-287.
[7] . ر.ک: ابراهیم تیموری، از ص 180 الی 236.
[8] . ابراهیم تیموری، (پیشین) از ص 237 الی 364.