شیخ طوسی در کتاب مصباح المتهجد و سلاح المتعبد زیارت عاشورا را با سند یاد شده در زیر نقل می‌کند و می‌گوید:
روی محمد بن إسماعیل بن بزیع عن صالح بن عقبه وسیف بن عمیره عن علقمه بن محمد الحضرمی (قلت لأبی جعفر: علمنی دعاءً أدعو به ذلک الیوم إذا أنا زُرته من قرب، و دعاءً ادعو به إذا لم أَزَره مِن قُرب و أَومات مِن بَعد البلاد، و من داری بالسلام إلیه.
قال: فقال لی یا علقمه إذا أنت صلیت رکعتین‌أ.((1)
علقمه به امام باقر(علیه السلام) می‌گوید:
[امروز دعایی (مقصود کیفیت زیارت امام همام است) یاد من بده که هر موقع خواستم آن حضرت را از نزدیک زیارت کنم، آن را بخوانم، ودعایی یاد من بده که هر موقع خواستم آن حضرت را از دور و از خانه‌ام زیارت کنم، بخوانم.]
علقمه می‌گوید: امام به من گفت: هر موقع دو رکعت نماز گزاردی‌أ.
اکنون باید دید سند این روایت چگونه است. شیخ روایت را از کتاب محمد بن اسماعیل بن بزیع بر گرفته، و سند خویش را در کتابش به نام (فهرست آثار علماء امامیه((2) به آن کتاب چنین نقل کرده است.
ابن ابی جید، او از محمد بن الحسن بن الولید، او از علی بن ابراهیم قمی، او از محمد بن اسماعیل بن بزیع و همه این مشایخ از ثقات می‌باشند، و ابن ابی جید از مشایخ نجاشی و همه مشایخ او ثقه هستند و نیازی به بیان وثاقت این افراد نیست، زیرا وثاقت همگان مورد پذیرش تمام علماء رجال می‌باشد. سخن درباره سه نفر دیگر که محمد بن اسماعیل از آنها نقل کرده است، آنها عبارتند از:
1. صالح بن عقبه،
2. سیف بن عمیره،
3. علقمه بن محمد الحضرمی.
1. صالح بن عقبه
صالح بن عقبه بن قیس از اصحاب امام صادق (ع) می‌باشد.(3) نجاشی نیز وی را از اصحاب امام باقر (ع) شمرده و سند خود را نسبت به کتاب ایشان ذکر کرده است.(4)
از این که شیخ و نجاشی او را در کتاب خود آورده، و درباره مذهب او گفتگو نکرده‌اند گواه بر این است که او امامی مذهب است.(5)
و دربارة او هر چند توثیق بالخصوص وارد نشده است، ولی در عین حال می‌توان وثاقت او را از طریق دیگر ثابت کرد و آن اینکه:
1. شخصیت‌هایی مانند محمد بن حسین بن ابی الخطاب (متوفای 262 )و محمد بن اسماعیل بن بزیع از او نقل روایت نمودند.
2. شیخ طوسی و نجاشی سند خود را به کتاب او یادآور شده اند و این خود حاکی از نوعی اعتنا به مقام اوست.
بنابراین می‌توان گفت او فرد ممدوح و تا حدی مقبول الروایه می‌باشد. چیزی که هست ابن غضائری (متوفای 411 ه،) او را تضعیف کرده و علامه نیز در رجال خود آن را نقل کرده است.(6) ولی انتقاد غضائری ارزش علمی ندارد، زیرا او در جرح و تعدیل غالباً پیرو سماع از مشایخ نبوده بلکه با موازین دیگر به نقد افراد می‌پرداخت، و غالباً افراد را به خاطر غلو مؤاخذه می‌کرد، همچنان که در این مورد چنین می‌گوید:
غال، کذاب، لا یلتفت إلیه. (مصدر پیشین.)
در آن روزگار برخی را به خاطر اعتقاد به نفی سهو از پیامبر یا آگاهی آنان از غیب به اذن الهی، غالی می‌شمردند، در حالی که این نوع عقاید برگرفته از قرآن و سنت است و نمی‌توان فردی را به خاطر آن غالی شمرد. بنابراین صالح بن عقبه راوی معتبری است که می‌توان به روایت او اعتماد کرد.
2. سیف بن عمیره
سیف بن عمیره نخعی، کوفی ثقه است، از امام صادق و کاظم (ع) نقل روایت کرده، و نجاشی و شیخ طوسی به وثاقت او تصریح کرده‌اند.
هرگاه فرض کنیم وثاقت صالح بن عقبه ثابت نشود، ضرری به صحت روایت نمی‌رساند، زیرا محمد بن اسماعیل بن بزیع حدیث را از این دو نفر در عرض هم نقل کرده، و ثابت نشدن و ثاقت یکی ضرری بر صحت روایت ج به خاطر وثاقت راوی دیگر ج نمی‌زند.
3. علقمة بن محمد الحضرمی
علقمه از اصحاب امام باقر و صادق (ع) است، و در کتابهای رجالی توثیق در حق او وارد نشده است.(7) ولی می‌توان وثاقت او را از قرائن ثابت نمود:
الف: در بررسی سند دوم شیخ طوسی خواهیم دید که سیف بن عمیره ثقه، با صفوان بن مهران ثقه در کیفیت زیارت امام حسین (ع) اختلاف پیدا می‌کند، و سیف بن عمیره به صفوان می‌گوید: این دعایی که پس از زیارت می‌خوانید در روایت علقمه که از امام باقر (ع) نقل کرده است، نیامده است.
او در پاسخ می‌گوید: من این دعا را از امام صادق (ع) شنیدم، این مذاکره گواه برآن است که هر دو نفر بر وثاقت علقمه اتفاق نظر داشته‌اند و لذا سیف بن عمیره با عمل او احتجاج کرده و صفوان بن مهران بدون انکار عمل او، به روایت امام صادق (ع) احتجاج نموده است.(8)
گذشته از این مذاکره ای که وی با برادرش زید بن علی نمودند، حاکی است که هر دو برادر در امامت امام صادق (ع) ثابت قدم بودند.(9)
تا اینجا بررسی سند نخست به پایان رسید و روشن شد این سند قابل اعتماد می‌باشد. شیخ طوسی زیارت عاشورا را با سند دیگری به شرح زیر چنین بیان کرده است:
(روی محمد بن خالد الطیالسی عن سیف بن عمیره، قال أخرجت مع صفوان بن مهران الجمال وعندنا جماعه من أصحابنا إلی الغری، بعد ما خرج أبو عبدالله (ع) من الحیره إلی المدینه فلما فرغنا من الزیاره (أی زیارة الإمام إمیر المؤمنین (ع (صرف صفوان وجهه إلی ناحیه (قبر أبی عبدالله الحسین (ع (فقال لنا: تزورونا الحسین (ع) من هذا المکان عند رأس أمیرالمؤمنین. و من هنا أومأ إلیه أبو عبدالله الصادق و أنا معه، قال: فدعا صفوان بالزیاره التی رواها علقمه بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر (ع) فی یوم عاشوراءأ((10)
[محمد بن خالد طیالسی از سیف بن عمیره نقل می‌کند که من با صفوان بن مهران جمال بسوی نجف حرکت کردیم، آنگاه که امام صادق (ع) از حیره (اطراف کوفه) به مدینه منوره رفته بود. آنگاه که از زیارت امیرمؤمنان (ع) فارغ شدیم صفوان رو به سوی قبر ابی عبدالله حسین بن علی (ع) کرد، و گفت از همین جا، یعنی از بالای سر امیرمؤمنان، حسین بن علی (ع) را زیارت خواهیم کرد، زیرا خود دیدم که امام صادق (ع) از همانجا اشاره کرد، و من همراه او بودم. سیف می‌گوید: صفوان همان زیارتی را که علقمه حضرمی از امام باقر (ع) نقل کرده بود قرائت کرد. آنگاه سیف به صفوان بن مهران می‌گوید: دعایی که خواندید، در روایت علقمه از امام باقر (ع) موجود نیست، او پاسخ داد که من این دعا را از امام صادق (ع) شنیده‌ام.]
اکنون باید دید سند این روایت چگونه است: شیخ طوسی روایت را از کتاب محمد بن خالد طیالسی گرفته است.
و سند شیخ طوسی به کتاب او در غایت اتقان و صحت است.(11)
ولی باید راویان بعدی را مورد بررسی قرار دهیم و آنان عبارتند از:
1. محمد بن خالد طیالسی.
2. سیف بن عمیره.
3. صفوان بن مهران جمال.
سیف بن عمیره راوی دوم همان‌طوری که یادآور شدیم ثقه می‌باشد و نجاشی به وثاثت او تصریح کرده است، همچنین صفوان بن مهران از اصحاب امام صادق وامام کاظم (ع) است، او نیز از ثقات می‌باشد.(12) ولی سخن دربارة محمد بن خالد طیالسی است که در سال( 259 )در سن 97 سالگی درگذشته است. در کتابهای رجال توثیق خاص دربارة او وارد نشده است، ولی بزرگان حدیث از او نقل روایت نموده و بر او اعتماد کردند مانند:
1. علی بن حسن بن فضال.
2. سعد بن عبدالله قمی.
3. علی بن ابراهیم قمی.
4. محمد بن علی بن محبوب
5. محمد بن یحیی معادی.
6. معاویه بن حکیم.(13)
شیخ طوسی در فهرست می‌نویسد: محمد بن خالد طیالسی مکنی به ابا عبدالله، حمید بن زیاد، اصول زیادی از او نقل کرده است. در اینجا دو سند شیخ طوسی نسبت به زیارت عاشورا مورد بررسی قرار گرفت و به این نتیجه رسیدیم که سند نخست شیخ کاملًا صحیح است، و نباید در وثاقت علقمه بن محمد حضرمی تردید کرد. و اما سند دوم به غیر از محمد بن خالد طیالسی همگی از ثقات بوده و می‌توان گفت طیالسی نیز از روایان مقبول الروایه است، زیرا مشایخ بزرگ از او نقل روایت کرده‌اند.
پی نوشتها:
(1)مصباح المتهجد: 215.
(2)فهرست: به شماره 364.
(3) رجال شیخ طوسی: باب اصحاب امام صادق(ع )، شماره 47.
(4) رجال نجاشی، شماره 35.
(5) فوائد رجالیه، بحر العلوم: 4/ 114.
(6)الخلاصه، قسم دوم/ 23.
(7) رجال شیخ طوسی: اصحاب امام باقر(ع )به شماره 38، و اصحاب امام صادق(ع )به شماره 346.
(8) مصباح المتهجد: 723.
(9) رجال کشی: ترجمه به شماره 416 و 417.
(10)مصباح المتهجد: 718.
(11) فهرست شیخ به شماره 648.
(12) رجال نجاشی به شماره 523.
(13) معجم رجال الحدیث: 17/ 76.
