چه عاملی به تبعید امام خمینی(ره) انجامید و چه پی آمدهایی به دنبال داشت؟

پس از قیام خونین 15 خرداد و اوج گیری روزافزون نهضت امام خمینی(رحمت الله علیه)، کارشناسان امریکایی، ناکامی رژیم شاه را در به دست آوردن رضایت توده های مردم ایران به مقام های مرکزی خود گزارش کردند. امپریالیسم امریکا نیز برای دگرگون کردن این وضع، پیشنهاد (کاپیتولاسیون)[1] را مطرح کرد. رژیم شاه بی درنگ دست به کار شد و دولت دست نشانده ی منصور، لایحه ی کاپیتولاسیون را در تاریخ 21 مهرماه 1343 به مجلس شورای ملی برد. با تصویب طرح کاپیتولاسیون در مجلس ایران، این شیوه ی ضد انسانی بار دیگر در قرن بیستم زنده شد.
امام خمینی با آگاهی یافتن از تصویب این لایحه، با ایراد سخن رانی کوبنده ای در چهارم آبان ماه 1343، موضع نهضت خویش را در برابر ابتکار غرب و شرق روشن ساخت و رسوایی جدید رژیم را افشا کرد. انبوه مردم که از گوشه و کنار کشور برای شنیدن سخنان امام خمینی(رحمت الله علیه)در قم حضور یافته بودند، چنان تحت تأثیر سخنان امام قرار گرفتند که چندین بار بی اختیار با صدای بلند گریستند و سخن رانی امام قطع شد. رهبر نهضت در این سخن رانی، نفوذ آمریکا را به همه اعلام کرد و گفت:
امروز تمام گرفتاری ما از آمریکا و اسراییل است. قلب من در فشار است... ناراحت هستم... ایران دیگر عید ندارد. عید ایران را عزا کردند. ما را فروختند، عزت ما پای کوب شد، عظمت ایران از بین رفت ...
امام در این سخنرانی تاریخی و انقلابی، موضع قاطع خود را در برابر بلوک شرق و غرب اعلام کرد و با معین کردن اهداف و آرمان های روحانیت، رهنمودهای ژرف و روشن بینانه ای به نسل معاصر و آینده ارایه داد.[2]
ایشان افزون بر ایراد این سخنرانی تاریخی، با انتشار اعلامیه ای،[3] خیانت ننگین شاه را افشا کرد و از همه ی مردم ایران خواست از (مناقشات جزیی و موسمی خود صرف نظر کرده و در راه هدف مقدس استقلال و بیرون رفتن از قید اسارت کوشش کنند.) این اعلامیه که در تهران و اصفهان به تعداد بسیار زیاد چاپ و در سراسر کشور پخش شد، آتش خشم و انزجار ملت را شعله‌ور کرد.
رژیم برای مقابله با این وضعیت، در اقدامی شتاب زده در شب 13 آبان ماه 1343، به اقامت گاه امام در قم یورش برد و ایشان را دستگیر کرد. آن گاه امام را با خودرو به تهران بردند و همان روز با هواپیما به ترکیه تبعید کردند.

- پی آمدهای تبعید

1. راه پیمایی:
سیل راه پیمایی، تعطیلی و اعتصاب در بسیاری از شهرهای ایران به راه افتاد و در برخی شهرستان ها تا 30 روز ادامه یافت. هم چنین تلگراف ها، پیام ها و اعلامیه های فراوانی[4] در هواداری از رهبر نهضت و اعتراض به تبعید ایشان به تهران و ترکیه، سرازیر گردید.

2. عقب نشینی دولت:
حسن علی منصور در سخنرانی خود در مجلس سنا، با اعلام عقب نشینی، در اعترافی ذلت بار گفت: پس از مذاکرات دولت ایران، دولت آمریکا موافقت کرده که نسبت به هر موردی که دولت ایران تشخیص بدهد ضرورت داشته باشد، دولت امریکا موافقت خواهد کرد که نسبت به آن فرد، سلب مصونیت سیاسی نماید.[5]

3. برخورد رژیم با هرگونه اسباب تحریک مردم:
رژیم شاه با احساس وحشت از تبلیغات اسلامی در ماه رمضان، مأموران خود را در سراسر کشور بسیج کرد تا از سخنرانان مذهبی تعهد بگیرند برضد امنیت ملی، سخن نگویند.

4. ترور حسن علی منصور:
حسن علی منصور که تصویب کاپیتولاسیون و تبعید رهبر نهضت اسلامی ایران به دستور او انجام شده بود، در نخستین روز بهمن 1343 به دست محمد بخارایی از اعضای هیأت های مؤتلفه ی اسلامی، ترور شد.

5. انتقال امام از ترکیه به نجف و آغاز مرحله ی جدید نهضت در نجف:
با ابراز نارضایتی دولت ترکیه از حضور امام در آن کشور، ایشان به عراق تبعید شد. ایشان پس از استقرار در نجف، شیوه ی جدیدی را برای ادامه ی نهضت در پیش گرفت.

6. بازتاب جهانی تبعید امام:
تبعید امام در سطح جهان، بازتاب گسترده ای داشت. خبرگزاری ها، رسانه های گروهی، احزاب، افراد و شخصیت های بین المللی. .. هر یک برداشت های متفاوتی داشتند. در این جریان، دانشجویان خارج از کشور نقش فعالی ایفا کردند و در نتیجه ی این پشتکار، دبیر کل سازمان ملل متحد در زمینه ی تبعید امام خمینی از رژیم شاه، توضیح خواست.[6]

پی نوشتها:
[1]. لایحه ی مصونیت قضایی مستشاران و شهروندان امریکا در ایران.
[2]. لایحه ی مصونیت قضایی مستشاران و شهروندان آمریکایی، ص 717.
[3]. همان، ج 1، ص 729.
[4]. اعلامیه ی حوزه علمیه ی قم، روزنامه ی بعثت، سال دوّم، شماره ی اوّل، 27 رجب، 84، تلگراف حاج سید محمدهادی میلانی، تلگراف آیت الله قمی، اعلامیه ی علمای بزرگ شیراز، خوزستان، علمای نجف و غیره.
[5]. انقلاب اسلامی و ریشه های آن، عمید زنجانی، چ 4، ص 469.
[6]. نهضت امام خمینی، ج 2، ص 84، سند شماره ی 68.