آیا اسماعیلیه معبدی مخصوص دارند یا مساجد مسلمانان معبد آنان نیز می باشد؟

اسماعیلیه یکی از فرقه­های مهم شیعه است که پس از اثنی عشریه بیشترین تعداد پیروان را در میان شیعیان جهان دارد. اسماعیلیان که در طول تاریخ دوازده قرنی خود به شاخه های متعدد منقسم شده و اغلب به صورت مخفیانه و جماعت های پراکنده با زبانها و نژادهای متفاوت خود در پهنای دنیای اسلام زیسته اند. اکنون در بیش از بیست و پنج کشور در آسیا و آفریقا و اروپا و امریکا پراکنده هستند. اسماعیلیان تاریخ پر حادثه ای داشته اند. آنها دو بار در قرون وسطی، طی دوره های خلافت فاطمیان و دولت نزاریان، موفق به تأسیس حکومتهای مستقل شدند و از همان دوره نیز آثار و ابنیه اسلامی در قلمرو حکومتی خود به یادگار گذاشتند که یکی از آثار دینی و فرهنگی که از اسماعیلیه در شهرهای مختلف بیادگار مانده عبارت است از مساجدی که در دوره های اقتدار اسماعیلیان و همچنین در دوره هایی که به شریعت پایبند بودند بنا کرده اند.
وقتی که به کتب فقهی اسماعیلیه که مهمترین آن کتاب فقهی دعائم الاسلام از قاضی نعمان[1] است مراجعه می کنیم می بینیم احادیث زیادی از پیامبر و ائمه معصومین علیهم السّلام در باب احکام و آداب مسجد ذکر شده است. این کتاب در واقع قانون فقهی فاطمیون و اسماعیلیه است و در باب مربوط به مسجد و اهمیت مسجد در اسلام[2] غالباً همان احکام و آدابی ذکر شده است که شیعیان هم به آن اعتقاد دارند و این نشان دهنده این معنا است که فاطمیان به مسجد اهمیت می دادند. در شهرهایی که در دوره فاطمیان در شمال آفریقا ساخته شد مساجدی از دوره فاطمیان باقی مانده است از آن جمله مسجدی در شهر مهدیه را باید نام برد. اولین شهر بنا شده توسط فاطمیان اسماعیلی است و مسجد آن به مسجد جامع اعظم معروف است. این مسجد مورد تعریف و توصیف جغرافی دانان نیز واقع شده است.[3] و همچنین مساجد متعددی در قاهره (فسطاط) دومین شهر بنا شده بدست فاطمیان احداث شده است. این مساجد در طول حکومت فاطمیان در مصر و در زمان خلفای فاطمی بنا شدند و بیانگر توجه اسماعیلیان اولیه به ابنیه اسلامی و همچنین عمل به شریعت بوده از جمله آن مساجد می توان به جامع الازهر، جامع الحاکم (گفته شده تاج مساجد قاهره است). جامع الاقمر، جامع الظافر، جامع راشدة، جامع مقسل و مساجد دیگر اشاره کرد.[4]
مسجد الازهر اولین مسجد بنا شده در قاهره به دست فاطمیان اسماعیلی است و اولین نماز جمعه را فاطمیان در این مسجد اقامه کردند.[5]
غیر از دوره خلفای فاطمی در دوره نزاریان در ایران نیز حاکمان الموت و قلاع اسماعیلی به امر ساخت مسجد و اجرای احکام دینی در آنها اهتمام می ورزیدند البته قبل از اعلام قیامت و برداشتن شریعت توسط حسن دوم و همچنین بعد از آن چنانچه در منابع آمده که: قوانین شرعی پس از چهل و هفت سال تعلیق، دوباره در سرزمینهای اسماعیلیان استقرار یافت و نسل جوان مجبور گشت که حداقل به نحوة انجام فرائض دینی مسلمانان آشنا گردند. جلال الدین حسن فرمود: تا مساجد را عمارت کردند و از اطراف خراسان و عراق فقها را طلب داشت تا به قضا و خطابت و دیگر مشاغل دینی در ملک او قیام نمودند[6] و همچنین دستور داده بود که در تمام دهات و روستاها نه تنها مسجد بلکه حمام نیز احداث کنند و این امر روستاها را به شهر کوچک منظم و مرتبی تبدیل می کرد، زیرا داشتن حمام و مسجد نشانه شهر است.[7] علاوه بر مناطق ذکر شده پیروان و داعیان اسماعیلی در دیگر سرزمینهایی که حضور داشتند اقدام به بنای مسجد نمودند.
محمد بن قاسم یکی از داعیان اسماعیلیه در قرن چهارم که در سرزمین هند منطقه مولتان را تسخیر می کند و معابد هندوها را به تصرف در می آورد در نزدیکی معبد هندوها مسجدی بنا می کند که مورد استفاده مسلمین باشد و همچنین داعی دیگر بنام جولم مسجد قدیمی امویان را که در هند متروک شده بود، تعمیر می کند و در اذان عبارت (حی علی خیر العمل) را مرسوم می کند.[8] امروزه نیز اسماعیلیان در کشورهای مختلف آنهایی که اعتقاد به باطنی گری و یا تعطیل شرایع ندارند در بین مسلمین و مذا هب دیگر یا تقیةً و یا آشکارا از اماکن اسلامی که مسجد یکی از آنها است استفاده می کنند چنانچه اسماعیلیان بهره مثل سایر مسلمین به حج و نماز و روزه و جهاد و سایر فروع دین کاملاً معتقدند و برای زیارت روضه مطهر رسول الله صلّی الله علیه و آله و مرقد ائمه علیهم السّلام تا امام ششم به مدینه و عراق می روند و قبور ائمه و داعیان اسماعیلی را نیز زیارت می کنند، ولی گروه دیگر از اسماعیلیه که به آقا خانیه موسوم هستند بر عکس بهره به مراسم عبادی و دینی چندان اهمیّت نمی دهند.[9]
بنابراین با توجه به آثاری از اسماعیلیه در دوره های مختلف تاریخی باقی مانده در زمینه ساخت مساجد و اجرای مراسم عبادی در آن و همچنین تأکید به این امر در کتب فقهی اسماعیلیه از جمله دعائم الاسلام که بصورت قانون فقهی اسماعیلیه بالاخص در دوره فاطمیان بود می توان به این نتیجه رسید که اسماعیلیه نیز مثل سایر مسلمین به مسجد اهمیت می دادند و مراسم عبادی را مثل مسلمین در مساجد به جا می آوردند البته بجز گروههایی که معتقد به باطنی گری و تعطیل شرایع دینی هستند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.تاریخ اسماعیلیه، محمد خراسانی فدائی.
2. تاریخ مساجد تاریخیه، حسن عبدالوهاب.
3. دعائم الاسلام. ج 1، قاضی نعمان.


[1] . گروه مذاهب اسلامی، اسماعیلیه (مجموعه مقالات)، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول 1381ش، ص320.
[2] . نعمان بن محمد مغربی، دعائم الاسلام، دارالمعارف، 1383، ج1، ص148.
[3] . هاشم عثمان، اسماعیلیه بین الحقایق و الاباطیل، بیروت، موسسه اعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1419ق، ص282.
[4] . همان، ص301.
[5] . دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج8، واژه الازهر.
[6] . مارشال هاجس، فرقه اسماعیلیه، ترجمة فریدون بدره ای، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم، 1369، ص282.
[7] . همان، ص285.
[8] . رضوی، سید عباس اطهر، شیعه در هند، ترجمه و انتشار مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی چاپ اول، 1376، ج1، ص237.
[9] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ سوم، 1383، ص9596.

( اندیشه قم )