صابئین چگونه آئینی است و آیا در عصر حاضر دارای پیرو می‌باشد؟

در قرآن سه بار از صابئین نام برده شده است.[1]راغب اصفهانی می‌گوید:(صبی از نظر لغت به معنای میل است و چون صابئین از دین حنیف و آسمانی خویش به انحراف و شرک میل کردند، صابئین نامیده شدند.[2] برخی هم گفته‌اند: که اصل صابئین (صابعین) و به معنای (مُغتسلین) و غسل تعمید کنندگان بوده است. و از آنجا که فرقة صابئین، دارای سنّت غسل تعمید بوده‌اند. این نام بر آنها نهاده شده است.[3]
درباره این گروه و عقاید آنها دیدگاه‌های مختلفی از طرف محققان و دانشمندان، ابراز شده است و تاکنون دهها نظریه در معرفی آنها ارایه گردیده. آنچه در تاریخ از آنها نقل شده، این‌ست که این گروه قبل از ظهور آیین زردتشت زندگی می‌کرده‌اند و به تدریج، بین النهرین مرکز جمعیتی آنها شده است. و به مرور زمان ادیان دیگر را نیز پذیرفته‌اند.
پس از ظهور اسلام، در دروه عباسیان مأمون خلیفة عباسی تصمیم به لشکرکشی علیه صابئین گرفت، امّا به دلیل اعتبار علمی آنها، نتوانست کاری انجام دهد.(ثابت بن قره) که از سران و دانشمندان آنها بود، در زمان دولت عباسی اقدام به تأسیس یک شعبه از صابئین در بغداد کرد.[4]
محققین دیدگاه واحدی درباره این آیین ندارند و هر کدام نظری خاص ابراز نموده‌اند که به تعدادی از آنها اشاره می‌گردد:
1. ابوریحان بیرونی آنان را پیروان (یوذاسف) می‌داندکه مدعی نبوّت بوده است. وی می‌گوید: (یوذاسف) یک سال پس از سلطنت (طهمورث) در هندوستان ظهور کرد و نویسندگی فارسی را اختراع نمود و مردم را به دین (صابئین) دعوت کرد که عده کثیری از وی پیروی کردند.[5]
2. برخی معتقدند که یونانیان صابئی، بت‌ها و هیکل‌هایی داشتند. کعبه که مرکزیت بت‌پرستی شده بود. متعلق به آنها بوده است. آنان پیامبران زیادی همچون (هرمس) داشتند و در سه وعده نماز می‌خواندند، هشت رکعت در وقت طلوع، پنج رکعت در ظهر، و همچنین نماز شب، وضو و غسل جنابت و احکام و حدود و ازدواج و غسل مس میّت، و احکام دیگری که مانند فقه مسلمین است، داشتند.[6]
3. عده‌ای هم معتقدند که آنها پیروان برادر ابراهیم، یعنی (هاران بن تارخ) اند.[7]
4. بعضی هم گفته‌اند که: صابئین پیروان یحیی بن زکریای معروف‌اند.[8]
5. علی بن ابراهیم قمی می‌گوید: آنان نه یهودی‌اند و نه نصرانی بلکه ستاره پرستند.[9]
دیدگاه‌های دیگری نیز وجود دارند و لکن از مجموع نظراتی که درباره صابئین داده شده، دو دیدگاه قابل طرح است:
اول اینکه: صابئین آئینی است ممزوج از ادیان و اندیشه‌های مختلف.
دوم اینکه: صابئین در تاریخ دو گروه کاملاً مستقل و جدای از هم بوده‌اند:
الف: صابئین موحد که نماز و روزه و حج و احترام به کعبه و پرهیز از محرمات و نجاسات داشته‌اند.
ب: صابئین مشرک و بت‌پرست که ساکن بین النهرین بوده و ستاره پرستی و هیکل پرستی داشته‌اند.
با پذیرش این دو دیدگاه، می‌توان همة آرای گذشته را تا حدّی صحیح و قابل قبول دانست. زیرا هر فضیلت که به صابئین نسبت داده شده مربوط به گروه موحدین و خداپرستان می‌باشد و هر انحراف و شرکی که به آنان نسبت داده شده مربوط به گروه مشرک ساکن در بین النهرین بوده است.[10]
عقاید و باورهای صابئین:
در کتاب تاریخ ادیان و مذاهب جهان راجع به عقاید و تعالیم صابئین چنین آمده است: (آنان به خدای یکتای ازلی و ابدی و بی‌نهایت و منزّه از ماده و طبیعت معتقد هستند و عقیده دارند خدا علّت وجود اشیاء و پیدایش موجودات است. مابئین به تعداد روزهای سال یعنی سیصد و شصت روحانی یا قوای جاودانی اعتقاد دارند و آنان را وکیل و دستیار خداوند در خلقت جهان می‌دانند، که هر کدام در عالم نور، دارای کشوری جداگانه هستند.
به عقیده صابئین عالم نورانی (=علیا) و جهان ظلمانی (=سفلی) همیشه در نبردند و آدمی از دو عنصر تشکیل شده است. روزه نزد آنان ممنوع است و نماز، عبادت روزانة ایشان می‌باشد. صابئین در روز سه مرتبه نماز می‌خوانند: قبل از طلوع آفتاب، بعد از زوال خورشید و قبل از غروب خورشید. آنها روحانی بزرگ خود را (دیشاما) گویند، صابئین تورات را کتاب نادرست و گمراه کننده می‌دانند. آنان اجرام آسمانی را نمی‌پرستند، اما عقیده دارند که ستارگان دارای گوهر هستند که از عالم نور است.
در نزد صابئین قتل نفس، سوگند دروغ، اکل و شرب قبل از غسل جنابت، راهزنی و دزدی، کار در اعیاد مقدس، زنا، ختنه، عدم ادای دین، خوردن گوشت حیوانی که دُم داشته باشد، ازدواج با زنان بیگانه، پوشیدن جامة کبود، شهادت به دروغ، رباخواری، خیانت در امانت، لواط و قمار از محرمات است.‌)[11]
کتب صابئین:
آنها معتقدند نخست کتاب‌های مقدس آسمانی به آدم و پس از وی به نوح و بعد از او به سام و سپس به رام، و بعد به ابراهیم خلیل، سپس به موسی و بعد از آن بر یحیی بن زکریا، نازل شده است.
1. کتاب‌های مقدسی که از نظر آنان اهمیّت دارد (سدره) یا (صحف) نامیده می‌شود.که از چگونگی خلقت و پیدایش موجودات بحث می‌کند.
2. کتاب (ادرفشادهی) یا (سدرادهی) که درباره زندگی حضرت یحیی و دستورات و تعالیم او سخن می‌گوید، آنها معتقدند که این کتاب به وسیله ی جبرئیل بر یحیی وحی و الهام شده است.
3. کتاب (قلستا) دربارة مراسم ازدواج و زناشوئی است
کتاب‌های دیگری نیز دارند که بحث از آنها مجالی دیگر طلبد.
از آنجا که این گروه هویّت واحد و ثابتی ندارند و هم‌چنین به دلیل درون گرایی این قوم و ازدواج نکردن با پیروان دیگر ادیان و نداشتن تبلیغ دینی، در هزار سال اخیر، اثر و خبر مهمی از آنان وجود نداشته است جز اینکه عده‌ای اندک از آنان (حدود پنج هزار نفر) در جنوب ایران، (خوزستان، کنار رود کارون، اهواز، خرمشهر، آبادان و شادگان) و نیز در جنوب عراق زندگی می‌کنند.[12]
نتیجه اینکه: صابئین دو گروه بوده‌اند. گروهی موحد و خداپرست و گروهی مشرک و بت‌پرست که گروه اول دارای عقاید و باورهای مشابه ادیان توحیدی نیز می‌باشدکه در متن مقاله به برخی از آنها اشاره شد. آئین صابئی در هزار سال اخیر بسیار کمرنگ شده به گونه‌ای که هیچ گونه ظهور و بروزی از آنها دیده نمی‌شود. مگر اینکه گروه اندکی از ایشان در جنوب ایران زندگی می‌کنند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. طهارت و نجاست اهل کتاب، حسن زمانی،
2. تحقیقی درباره صابئان، الهامی، داود.
3. جامع الشتات میرزای قمی.


[1] . بقره/62، مائده/69، حج/17.
[2] . اصفهانی، راغب، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، اول ، 1404 ق، ص 74.
[3] . دهخدا، لغت‌نامة دهخدا، حرف صاد.
[4] . همان.
[5] . طباطبائی، محمد حسین، ترجمة تفسیر المیزان، تهران، رجا، دوم، 1364 ه . ق، ج1، ص258.
[6] . همان، ج1، ص 260.
[7] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه 1394 ه . ق، ج1. ص 290.
[8] . المیزان، ج1، ص 257.
[9] . همان.
[10] . تفسیر نمونه، ج1، ص291.
[11] . مبلغی آبادانی، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، بی تا بی جا، ج2، ص831،.
[12] . تفسیر نمونه، ج1، ص291.
( اندیشه قم )