اگر کسی نماز را بدون حضور قلب بخواند اشکال دارد؟!

رسول خدا صلی الله علیه و آله در اهمیت خشوع در نماز فرموده اند: (تُکْتَبُ الصَّلاَةُ عَلَی أَرْبَعَةِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ مِنْهَا إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ وَ سَهْمٌ مِنْهَا الرُّکُوعُ وَ سَهْمٌ مِنْهَا السُّجُودُ وَ سَهْمٌ مِنْهَا الْخُشُوع)1؛ (نماز بر چهار بخش واجب شده: یک سهم از آن گرفتن وضوی کامل؛ بخشی از آن رکوع؛ بخشی از آن سجود و بخشی از آن خشوع است).
در روایت دیگری حضرت علی علیه السلام با تأکید بر این مسئله فرموده اند: (لِیخْشَعِ الرَّجُلُ فِی صَلاَتِهِ فَإِنَّ مَنْ خَشَعَ قَلْبُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَشَعَتْ جَوَارِحُهُ فَلاَ یعْبَثْ بِشَی ء)2؛ (مرد باید در نماز خود خاشع باشد، پس وقتی قلبش برای خدا خاشع شد، اعضا و جوارحش نیز خاشع است، با چیزی (در حال نماز) بازی نمی کند).
(خشوع)، حالت قلبی انسان در عبادت و در نتیجه توجّه کامل به مقام بندگی در آستانِ الهی است. آن که نیاز و عجز خود را می داند و عظمت و کمال الهی را می شناسد حالت (حضور) به درگاه خدای بی همتا و آگاه را می یابد و متناسب با این حالت خاشع می شود، نگاه افتاده می گردد و توجّه از هر چیز دیگر بریده و به معبود متوجّه می شود.
اگر رکوع و سجود و قرائت و تسبیح را جسم نماز بدانیم حضور قلب و توجّه درونی به حقیقت نماز و کسی که با او راز و نیاز می کنیم روح نماز است. خشوع نیز در واقع چیزی جز حضور قلب توأم با تواضع و ادب و احترام نیست از همین روست هنگامی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین سؤال می کنند که (خشوع چیست؟) می فرماید: (التَّوَاضُعُ فِی الصَّلاَةِ وَ أَنْ یقْبِلَ الْعَبْدُ بِقَلْبِهِ کُلِّهِ عَلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَل)3؛ (فروتنی و خاکساری در نماز و این که بنده با تمام قلبش به سوی خدا برود...).
گرچه حضور قلب از شرایط صحّت نماز نیست؛ یعنی با نبودن حضور قلب نماز باطل نمی شود و از لحاظ فقهی اشکالی ندارد. و لیکن چنین نمازی، عملی بی روح است، یعنی اثر معراجی خود را از دست می دهد.
احادیث فراوانی وارد شده که میزان قبولی نماز، بستگی به میزان حضور قلب در نماز دارد و به تناسب وجود حضور قلب، نماز مورد قبول واقع می شود.
امام صادق علیه السلام می فرماید: (اَن العبدَ لیرفعُ لهُ مِن صلاتهِ نصفُها او ثلُثها او ربعُها او خمسُها و ما یرفعُ لهُ الاّ ما اقبلَ علیهِ بقلبهِ)4؛ (همانا از نماز انسان، نصفش، ثلثش، ربعش یا خمسش بالا برده می شود و آن مقداری از نماز که توجّه قلبی داشته باشد بالا برده می شود).
در روایات به نکات مهمی در خصوص فواید دنیوی و اخروی حضور قلب در نماز اشاره شده است:
1. قبولی نماز
رسول خدا صلی الله علیه و آله: (لاَ یقْبَلُ اللَّهُ صَلاَةَ امْرِئٍ لاَ یحْضُرُ فِیهَا قَلْبُهُ مَعَ بَدَنِه)5؛ (خداوند نماز بنده ای را که قلبش همراه بدنش در نماز حاضر نیست قبول نمی کند).
2. بخشش گناهان
رسول خدا صلی الله علیه و آله: (مَنْ صَلَّی رَکْعَتَینِ وَ لَمْ یحَدِّثْ فِیهِمَا نَفْسَهُ بِشَی ءٍ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَه)6؛ (کسی که دو رکعت نماز بخواند و در آن دو رکعت، قلب خود را به چیزی از امور دنیا مشغول نکند، خداوند گناهانش را می آمرزد).
رسول خدا صلی الله علیه و آله: (إِذَا قَامَ الْعَبْدُ إِلَی الصَّلاَةِ فَکَانَ هَوَاهُ وَ قَلْبُهُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی انْصَرَفَ کَیوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّه)7؛ (هنگامی که انسان برای نماز می ایستد، اگر همه توجّه اش و قلبش به سوی خدا باشد، در حالی نمازش تمام می شود، که مثل روزی است که پاک به دنیا آمده).
3. استجابت دعا
رسول خدا صلی الله علیه و آله: (مَنْ صَلَّی صَلاَةً لاَ یذْکُرُ فِیهَا شَیئاً مِنْ أَمْرِ الدُّنْیا لاَ یسْأَلُ اللَّهَ شَیئاً إِلاَّ أَعْطَاه)8؛ (کسی که نماز می خواند، در حال نماز هیچ چیز از امور دنیایی به یادش نیاید (فقط خداوند در نظرش باشد)، در این صورت هر چیزی از خداوند بخواهد، به او عطا می کند).
4. شستشوی گناهان
رسول خدا صلی الله علیه و آله: (مَثَلُ الصَّلاَةِ وَ أَعْمَالِ بَنِی آدَمَ کَرَجُلٍ أَتَی مَرَاغَةً فَأَثَارَ عَلَیهِ مِنْهَا حَتَّی امْتَلَأَ تُرَاباً وَ دَنَساً ثُمَّ عَمَدَ إِلَی غَدِیرِ مَاءٍ طَیبٍ فَاغْتَسَلَ بِهِ فَیذْهَبُ عَنْهُ التُّرَابُ وَ الدَّنَسُ کَذَلِکَ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ تَغْسِلُ عَنِ الْعَبْدِ الذُّنُوبَ إِذَا صَلَّی لِلَّهِ مِنْ قَلْبِهِ)9؛ (مَثَل نماز و اعمال آدم مَثَل مردی است که در خاک بغلتد آن چنان که سراپایش را خاک و کثافات فراگیرد، سپس به طرف آبگیری که آبش پاک است برود و در آن غسل نماید و خود را شستشو دهد و گرد و خاک را از خود دور کند. این چنین است نماز پنج گانه، زمانی که بنده با حضور قلب خدا را عبادت کند، آلودگی گناه از وی شسته می شود).
5. محبوبیت
امام صادق علیه السلام: (لَیسَ مِنْ عَبْدٍ یقْبِلُ بِقَلْبِهِ فِی صَلاَتِهِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی إِلاَّ أَقْبَلَ اللَّهُ إِلَیهِ بِوَجْهِهِ وَ أَقْبَلَ بِقُلُوبِ الْمُؤمِنِینَ إِلَیهِ بِالْمَحَبَّةِ بَعْدَ حُبِّ اللَّهِ إِیاه)10؛ (هیچ مؤمنی نیست که با قلب خود در نمازش به سوی اللّه برود، مگر این که خداوند با همه الطافش به او رو می آورد و بعد از آن قلوب همه مؤمنین هم از راه رأفت و مهربانی به سوی او رو می آورد).
پی نوشت:
1. مستدرک الوسائل، ج 1، ص 98.
2. وسائل الشیعة، ج 5، ص 471.
3. مستدرک الوسائل، ج 1، ص 98.
4. بحارالانوار، ج84، ص 238.
5. مستدرک الوسائل، ج 4، ص109.
6. بحارالأنوار، ج 81، ص249.
7. بحارالأنوار، ج 81، ص 261.
8. مستدرک الوسائل، ج 4، ص 105.
9. مستدرک الوسائل، ج 3، ص 91.
10. وسائل الشیعة، ج 5، ص 475.
منبع: www.porseman.org