برای دعا کردن چه آدابی را باید رعایت کرد؟

قرآن کریم انسان ها را به دعا و نیایش دعوت کرده وفرموده است: (و قال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین)(1); پروردگار شما گفته است مرا بخوانید تا (دعای) شما را اجابت کنم. همانا کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند, به زودی با ذلت و خواری وارد دوزخ می شوند.

علاوه برآیات متعدد قرآن, در روایات معصومین(علیهم السلام) نیز به اهمیت والای نیایش اشاره های زیادی شده است.

پیامبر اسلام(صلی الله علیه واله وسلم) دعا را عین عبادت(2) و علی(علیه السلام) آن را کلید نجات و کامیابی و گنجینه رستگاری(3) و امام صادق(علیه السلام) آن را محبوب ترین کارها نزد خداوند در زمین معرفی کرده است.(4)

بیا تا برآریم دستی زدل
که نتوان در آورد فردا زگل
بر آرد تهی دست های نیاز
ز رحمت نگردد تهیدست باز

دعا دارای آداب ،شرایط و مقرراتی است که در صورت رعایت آن توسط عبد و همچنین مطابقت آن با حکمت و مصلحت الهی، به طور قطع به اجابت خواهد رسید.

شرایط دعا

و برای هر دعا کننده‌ شرایط و آدابی است که رعایت آن باعث اجابت و نورانیت نفس او می شود.

آن شرایط عبارتند از:

1- برای دعای خود اوقات و حالات شریف و مکانهای متبرک و دارای شرف و حرمت را انتخاب کند، 2- با طهارت دعا کند، 3- رو به قبله باشد، 4- دستهای خود را بالا کند به نحوی که زیر بغل او نمایان شود، 5- و آواز خود را بلند نکند بلکه میان جهر و اخفات باشد، 6- در دعا از روی تکلف سجع بکار نبرد و عبارت پردازی نکند، 7- در نهایت تضرع و خشوع و خشیت باشد، 8- به اجابت دعای خود اطمینان و یقین داشته باشد و در امید خود صادق باشد، 9- در دعا اصرار و الحاح نماید و سه بار تکرار کند، 10- دعا را با ذکر و ثنا و تمجید او آغاز کند، [و بر پیغمبر و آل او صلوات فرستد]، 11- توبه کند و مظلمه‌های بندگان که بر گردن اوست ادا کند، 12- به ام همت و اندیشه خود رو به خدا آورد و از غیر او قطع امید کند، که این سبب اجابت دعاست، 13- خوراک و پوشاک او از حلال باشد، و این نیز از شرایط عمده است، 14- حجت را نام برد، 15- در دعا دیگران را نیز شریک سازد، 16- هنگام دعا گریه کند، که این نیز از آداب عمده است، 17- دعا را تأخیر نیندازد و پیش از احتیاج دعا کند، 18- و در حاجات خود بر غیر خدای تعالی اعتماد نکند.

امام صادق علیه السلام فرمود: (آداب دعا را نگاهدار و بجا آور، و نظر کن که را می‌خوانی، و چگونه می‌خوانی، و برای چه می‌خوانی، و عظمت و کبریای خدا را به خاطر آر، و در دل خود علم او را به آنچه در ضمیر توست و اطلاع او را بر اسرار خود و حق و باطلی را که پوشانیده‌ای مشاهده کن، و راه نجات و هلاک خود را بشناس، تا خدا را به چیزی که هلاکت تو در آن است و تو گمان می‌کنی که نجات تو در آن است نخوانی، خدای تعالی می‌فرماید:

و بیندیش که آنچه از خدا می‌خواهی چیست (مشروع است‌یا نه)، و به چه جهت (مشروع یا نامشروع) می‌خواهی.

و یدعوا الانسان بالشر دعاءه بالخیر و کان الانسان عجولا (اسراء، 11) (و آدمی بدی را چون خواستن نیکی می‌خواهد و انسان شتابزده است‌) .

یکی از شرایط این است که انسان به اندازه فکر و اندیشه خود, در راه شناخت آن کس که با او نیایش می کند, تلاش نماید, زیرا خداوند به عنوان اصلی ترین رکن دعا می بایست نزد نیایشگر شناخته شده باشد. انسان هرگز با ناشناخته و مجهول سخن نمی گوید. گروهی خدمت پیشوای ششم امام صادق(علیه السلام) شرفیاب شدند و پرسیدند: ما دعا و نیایش می کنیم ولی به اجابت نمی رسد؟ آن حضرت فرمود: (بدین جهت است که آن کسی را که می خوانید, نمی شناسید). (5 )

رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) در مورد نقش شناخت پروردگار در اجابت دعا می فرماید: (اگر خداوند را به شایستگی معرفتش می شناختید, با دعایتان می توانستید کوه را از جای بکنید...). (6)

استفاده از درآمد حلال و پاکیزه از دیگر شرایط اجابت دعاست که امروزه بیش از هرزمان دیگر لازم است به آن توجه شود. لقمه ی حرام تا 40 روز مانع استجابت دعا می شود.(7)

از جمله شرایط دیگر, داشتن حضور قلب در هنگام دعا کردن است. گرچه چیزی نیست که برخداوند پوشیده باشد ولی او دوست می دارد صدای بنده خود را هنگام نیایش و دعا بشنود. در آن هنگام که عطرنیایش در فضای روح آدمی پخش می شود, فرشتگان رحمت پنجره های لبیک الهی را به گوش جان آدمیان می گشایند.

اوقات دعا؛

(در همه اوقات و همه لحظات زندگی, نیایش برای ما امکان پذیر است, زیرا همیشه روزنه هایی از دیوارهای این جهان کهنسال, بربی نهایت باز است و ما از رصدگاه این کالبد خاکی, می توانیم آن سوی جهان را نظاره کنیم. سرودنیایش که از اعماق جان برمی آید و به خاموشی اشتیاق دارد; شاید روح انسانی درخاموشی مطلق راز دیگری احساس می کند; آری لذت نیایش شبانگاهی, لذت وصف ناپذیری دارد; شاید در آن هنگام که تاریکی مطلق فضای پیرامون ما را در برمی گیرد, روشنایی آن دریچه اسرارآمیز, روشن تر و نمودارتر می گردد).(8)

در آیات صحیفه آسمانی و روایات توصیه شده است که هرگاه نسیم رحمت الهی وزیدن گرفت و انسان احساس کرد دلش میل به سخن گفتن با خدا دارد, نیایش کند. علاوه برآن, زمان هایی نیز در آیات و روایات به عنوان وقت های مناسب برای نیایش سفارش شده است; از جمله بعد از اقامه نماز, شب و روز جمعه, نیمه شب, از سحر تا طلوع آفتاب, هنگام بارش باران, هنگام تلاوت قرآن و اذان.

شکی نیست که انسان ها همواره نیازمند لطف های پروردگار هستند و زمانی نیست که از ذات اقدس خداوندی بی نیاز باشند. به همین جهت می بایست انسان درتمامی حالات; خوشی و ناخوشی, سلامت وکسالت, همواره به یادخدا باشد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: (هرکسی که در همه حال به دعا مشغول باشد, دعای او در هنگام گرفتاری به استجابت نزدیک تر است; چون فرشتگان در هنگام بلا می گویند: این صدای آشنایی است; و دعای او در آسمان در پرده و حجاب نخواهد بود; در حالی که اگر انسان تنها در گرفتاریها پروردگار را بخواند, دعا و نیایش از اجابت دورتر است; چون فرشتگان می گویند: این صدای ناآشنایی است).

موانع استجابت دعا

نیایش جوشش های غیبی از سرچشمه های ناپیدای درون است. نیایش اگرچه ممکن است درهرشرایطی دارای اثر و نتیجه باشد, ولی اگرخواسته باشیم درحد کمال, دارای نتایج مورد نظر باشد, می بایست علاوه بر در نظرداشتن شرایط و آداب آن, به موانع و اموری که ممکن است دعا را از اثر بخشی حقیقی دور کند, توجه کافی داشته باشیم و در حد امکان, در رفع آن ها کوشش نماییم. در این جا به برخی از این موانع اشاره می کنیم:

اصلی ترین مانع پذیرش دعا این است که برای برآورده شدن نیازهای خود به غیر خدا, به صورت مستقل امیدداشته باشیم. حضرت صادق(علیه السلام) فرمود: (اگرکسی از شما از خدا حاجتی بخواهد, باید از همه مردم ناامید باشد, و امید از غیر خدا نداشته باشد. پس چون خدا این حالت را از دل او یابد, هرچه درخواست کند, به او عطا می فرماید).
یکی دیگر از عوامل مهمی که مانع اجابت دعاست, نافرمانی از دستورهای خداست. امام باقر(علیه السلام) در این باره فرمود: ( بنده حاجتی ازخدا طلب می کند و مقرر می شود آن حاجت در زمانی برآورده شود; پس در این فاصله, او گناهی مرتکب می شود و در نتیجه, خداوند می فرماید: حاجت این بنده برآورده نشود و از آن محروم شود; چون او خشم و غضب مرا برانگیخت و همین باعث محروم شدن اوست).(9)

به اجابت نرسیدن دعا هرگز نباید باعث ناامیدی از رحمت پروردگار شود; زیرا گاهی ممکن است دعای شخص تا 20 سال به تإخیر بیافتد.(10)

در برخی از موارد خداوند دعای بنده را مستجاب نمی کند, چون دوست دارد صدای بنده خود را بشنود و همواره او را بردرخانه اش ببیند.(11)

ای بسا مخلص که نالد در دعا
تا رود دود خلوصش برسما
پس ملایک با خدا نالند زار
کای مجیب هر دعای مستجار
بنده مومن تضرع می کند
او نمی داند بجز تو مستند
تو عطا بیگانگان را می دهی
ازتو دارد آرزو هر مشتهی
حق بفرماید: نه از خواری اوست
عین تإخیر عطا یاری اوست
خوش همی آید مرا آواز او
وآن خدایا گفتن و آن راز او(12)
پی نوشتها:
1 سوره مومن, آیه 60.
2 بحارالانوار, ج 93, ص 300, روایت 37.
3 همان, روایت 37.
4 کافی, ج 2, ص 467.
5 بحارالانوار, ج 93, ص 368.
6- تفسیر المیزان, ج 2, ص 43.
7 بحارالانوار, ج 93, ص 358.
8 محمدتقی جعفری, نیایش حسین(علیه السلام) در عرفات, ص 11.
9 همان, ج 73, ص 329.
10 کافی, ج 2, ص 355.
11 همان, ص 479.
12 جلال الدین محمدبلخی, مثنوی معنوی.
www.morsalat.com