بهداشت
دین مبین اسلام اهمیت زیادی به بهداشت جسم و روان قائل می باشد.
پیرامون بهداشت و طبابت در اسلام توضیح دهید؟
پیامبر اکرم اسلام صلّی الله علیه و آله آخرین فرستادة خداوند است دینش کاملترین و جامع ترین ادیان. یعنی به همة ابعاد نیازهای انسان در جهت سعادت دنیوی و اخروی اش پرداخته و چیزی را از قلم نیانداخته است. هدف اصلی انسان و آفرینش او، سیر به سوی کمال و قرب خداوند است،برنامه ها و معارف این دین هم بر همین هدف استوار است. بنابراین موضوع اصلی دین اسلام و کتابش قرآن مجید، هدایت است و اگر مسائلی از علوم مختلف را مثلا از زمین شناسی، نجوم، زیست شناسی، پزشکی، فیزیک و... و دیگر علوم طبیعی در قرآن مجید می یابیم، باید بدانیم که همة این اشاره ها در قرآن، با اهداف توحیدی و هدایت بشر، آورده شده اند. در این نوشتار به موضوعِ (بهداشت و علم پزشکی) در قرآن و روایات ائمه علیهم السّلام می پردازیم. بهداشت و علم پزشکی در اسلام: چونکه بهداشت جنبة پیش گیرانه دارد و علم پزشکی، جنبة درمانی، روایات شریف بر امر بهداشت و نظافت، تاکیدات زیادی دارند. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: تا آنجا که می توانید نظافت و بهداشت را رعایت کنید. زیرا اسلام بر نظافت بنا شده است و فقط انسان پاکیزه وارد بهشت می شود.[1] همچنین امام رضا علیه السّلام نظافت و پاکیزگی را از صفات انبیاء الهی می دانند.[2] و نیز، پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله برای اینکه مخاطبان خود را به حفظ بهداشت و نظافت تشویق نماید، می فرماید: خداوند متعال خود پاک و پاکیزه است و نظافت و پاکی را دوست دارد.[3] ارزش این توصیه ها و این فرهنگ بهداشت مدار، موقعی ظاهر می شود که وضع بهداشتی و غذائی مردم عرب قبل از اسلام را در کلام امام علی علیه السّلام این چنین بشنویم: (خداوند، پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را هشدار دهندة جهانیان مبعوث نمود... آنگاه که شما ملت عرب، بدترین دین را داشتید و در بدترین خانه ها زندگی می کردید، میان غارها و سنگ های خشن و مارهای سمی خطرناکِ فاقد شنوایی به سر می بردید، آبهای آلوده می نوشیدید و غذاهای ناگوار می خوردید... )[4] نزول قرآن در این عصر ظلمت جهل و ظلم، چون برقی درخشید و از اعراب و ملتهای مسلمان، چونان تمدن عظیمی برپا کرد که چشم جهانیان را خیره ساخت. یکی از عرصه های این تمدن عظیم، علوم پزشکی بود به طوری که پس از مدتی کوتاه، در کشورهای اسلامی پزشکان بزرگی ظاهر گشتند و شهرت آنها به طوری جهانی شد که پی یررسو می نویسد: (یکی از پادشاهان اروپا (منطقة باستیل) هنگامی که بیمار شد برای معالجه به نزد دشمنان خود (یعنی مسلمانان) به شهر قرطیه آمد.)[5] این پیشرفت ها سیر صعودی داشت، چنانکه دکتر احمد عیسی بک در (تاریخ البیمارستانات فی الاسلام) حدود 80 بیمارستان را در کشورهای اسلامی (در گذشته) بر می شمارد.[6] یکی از این بیمارستانها، بیمارستانِ کبیر منصوری (684 ق) در مصر بود که بزرگترین بیمارستان قرون وسطی بود[7] و برای بیماران مختلف بخش های جداگانه داشت و شامل قسمت های داروخانه، تجربه خانه، بخش سرپائی، مطبخ، حمام،کتابخانه، مسجد و سالن مطالعه بود.[8] از پزشکان برجستة مسلمان می توان محمد بن زکریا رازی (251-313 ق) و ابوریحان بیرونی (364-430 ق) و بو علی سینا (371-428 ق یا 980-1307م) را می توان نام برد که کتاب قانون او، تا سالها در دانشگاه ها ی اروپا مورد استفاده بود، به طوری که دکتر مونتگمری وات، مورخ شهیر انگلیس در کتاب خود، پزشکی اروپا را تا قرنهای 15 و 16 میلادی، وابسته به پزشکی اعراب (مسلمانان) می داند.[9] قرآن که فروزندة مشعل علم و دانش و خردمندی و تفکر است،[10] با بیاناتی مختلف انسان را به تفکر در مورد ساختمان وجودی حیوانات فرا می خواند[11] و یا به شناخت غذاها دعوت می کند[12] و یا به تفکر و دقت در مورد شناخت خلقت انسان و مراحل جنینی او فرا می خواند[13] و یا دستوراتی می فرماید که جنبة بهداشتی هم دارد، که در ادامه به آنها اشاره می شود. برای پی گیری آسانتر بحث، مطالب را به پنج عنوان تقسیم می کنیم: الف) بهداشت غذایی ب) بهداشت فردی ج) بهداشت عمومی ج) بهداشت جنسی د) بهداشت روانی. برای رعایتِ اختصار این نوشتار، برای عنوان (بهداشت روانی) چند منبع معرفی می نمائیم[14] و به اشاره ای گذرا به (بهداشت جنسی) بسنده می کنیم: بهداشت جنسی: در مسایل بهداشت جنسی مسائلی مطرح شده که علم روز نیز آن را تاکید کرده است. ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه: قرآن می فرماید: (و از تو دربارة حیض سوال می کنند، بگو چیز زیان باری است و لذا در حالت قاعدگی از زنان کناره گیری نمائید و با آنها نزدیکی ننمائید تا پاک شوند.)[15] ممنوعیت زنا: که قرآن از آن به (فاحشه) یاد کرده است.[16] ممنوعیت هم جنس بازی (لواط)[17] ممنوعیت استمنا (خود ارضائی) که حرام است.[18] بهداشت غذایی: دعوت به غذاهای پاک و پاکیزه (طیب): (ای مردم از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه را تناول کنید.)[19] ممنوعیت غذاهای غیر بهداشتی (خبیث): (و (آن رسول) بر آنان، هر غذای پاکیزه و مطبوع را حلال و هر چیز پلید و منفور را حرام می گرداند.)[20] ممنوعیت گوشت مردار و خوک: (همانا او گوشت مردار و خوک و... را بر شما حرام کرد و... )[21] ممنوعیت نوشیدن خون و شراب:[22] دکتر محمد علی رضائی، در مورد ممنوعیت گوشت مردار و خوک و خون و شراب، بحث های علمی و پزشکی مفیدی نموده اند و نظرات پزشکان متعددی را جمع آوری کرده است.[23] سفارش در مورد سبزیجات: نقل می کنند که حضرت علی علیه السّلام بر سفره ای نمی نشستند الا اینکه بر آن سبزی باشد[24] و برای میوه ها و سبزیجات خواص زیادی ذکر فرمودند که برای اختصار به معرفی منبع آن، بسنده می شود.[25] توصیه های بهداشتی در مورد غذا خوردن: امام علی علیه السّلام فرمود: کسی که دوست دارد، خیر خانه اش، زیاد شود، قبل از شروع به غذا خوردن وضو بگیرد... [26]. همچنین، حضرت علی علیه السّلام در توصیه ای به امام حسن علیه السّلام به خصلت هایی اشاره نمودند که انسان را از طب بی نیاز می کند. بر سفره منشین الا وقتی که اشتها داری و خوب غذا را بجو... )[27] بهداشت فردی: در دین ما مسائلی مطرح شده که یکی از آثار آن بهداشت و نظافت است و حکمت هایی نیز دارد که خداوند جهان به آن عالم است. وضو: با واجب شدن وضو برای هر نماز، هر مسلمان در 24 ساعت حداقل سه بار باید دست و صورت خود را بشوید. غسل: در اسلام غسل های واجب و غسل های بسیار زیاد مستحبی وجود دارد (مثل غسل جمعه) که یکی از اسرار بی شمار این غسل ها، بهداشت و نظافت می تواند باشد. البته حکمت هایی نیز دارد که ما انسان ها بخاطر محدودیت درک به کنه آن نمی رسیم. پاکیزگی لباس: که یکی از شرط های لباس نماز گزار است و هر مسلمان برای 5 نماز واجب خود باید لباس تمیز و پاکیزه بپوشد در غیر نماز هم مسلمان باید لباس پاکیزه بپوشد. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: هر کس لباس می گیرد (و می پوشد) باید آنرا پاکیزه کند.)[28] بهداشت دهان و دندان: امام علی علیه السّلام فرمودند: مسواک زدن، پاک کنندة دهان است و مورد رضای خداوند.[29] همچنین فرمودند: با خلال کردن، غذا (در لای دندانها) نمی ماند و بو نمی دهد و لذا حضرت علیه السّلام به خلال کردن و نوع چوب آن سفارش می فرمودند.[30] کوتاه کردن شارب (سبیل، موی روی لب): امام علی علیه السّلام : گرفتن شارب را نوعی نظافت می دانند.[31] حمام: مولا علی علیه السّلام در تعریف و تمجید از این مکان فرمودند: (چه جای خوبی است حمام که به یاد آتش جهنم می اندازد و چرک را می برد.)[32] حجامت: آن حضرت علیه السّلام این کار را موجب سلامتی بدن و استحکام عقل، می دانند.[33] و دستورات و مطالب دیگری که به این تعداد بسنده می شود. بهداشت عمومی: برای نمونه می توان دو مورد زیر را مورد توجه قرار دهیم. جمع آوری زباله: مولا علی علیه السّلام فرمودند: دستمال آلوده را در خانه نگذارید زیرا محل رشد شیطان (میکروب) است.[34] بهداشت خانه: امام باقر علیه السّلام فرمودند: (جارو کشیدن خانه، فقر را می برد.)[35] و امام علی علیه السّلام فرمودند: خانه هایتان را از تار عنکبوت پاک کنید و الا باعث فقر می شود.[36] و نیز فرمودند: خاکروبه را پشت در قرار ندهید زیرا محل شیطان (میکروب) است.[37] منابعی برای مطالعة بیشتر: دکتر شهید پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، یزد، بنیاد فرهنگی شهید پاک نژاد، 1360، که عناوین آن به شرح زیر است: اسلام و میکروب شناسی، زیست شناسی و جنین شناسی، ج 1 اسلام و بهداشت شهر و اجتماع، ج 2 بهداشت تغذیه در اسلام (فلسفه روزه) ج 3 و 4 خوردنی هائی که نامشان در قرآن و روایات آمده (عسل)، ج 5 (شیر)، ج 6 (خرما و انگور)، ج 7 (گوشت)، ج 8 (میوه و سبزی)، ج 9 و 10 بهداشت بدن، ج 12 و 13 و 15 و 19 ورزش، ج 14 بهداشت خواب و خوابیدن، ج 17 بهداشت لباس، ج 18 دکتر رضائی، محمد علی، پژوهش در اعجاز علمی قرآن (علوم زیستی و پزشکی)، ج 2. دشتی محمد، مجموعة الگوهای رفتاری امام علی علیه السّلام ، بهداشت و درمان. دکتر صبور احمد، آئین بهزیستی در اسلام، 3 جلد. پیامبر اسلام (ص)فرمودند: (لا خیر فی الحیاة الا مع الصحة) (خیری در زندگی نیست مگر با صحت (و سلامتی))[38] ---------------------------------- [1] . الری شهری محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، الطبعة الاولی، ج 4، ح 20327. [2] . همان، ح 20330. [3] . همان، ح 20314. [4] . حضرت علی علیه السّلام ؛ نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتی، انتشارات عصر ظهور، چاپ اول، 1379، خطبة 26/1، ص 72. [5] . رضائی، محمد علی، پژوهش در اعجاز علمی قرآن (علوم زیست شناسی و پزشکی)؛ رشت؛ انتشارات کتاب مبین، چاپ دوم، 1381، ج 2، ص 298، به نقل از تاریخ علم، ص 117. [6] . همان، ص 297. [7] . قرون وسطی، دوره ای طولانی از تاریخ غرب را در بر می گیرد که از سدة چهارم میلادی تا چهاردهم را شامل می شود. برخی این دوره را دوران (تاریکی فکر و اندیشه) نامیده اند. (Dark Ages). برای مطالعة ر. ک: رهنمائی احمد؛ غرب شناسی، انتشارات موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمة الله علیه). [8] . پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، ص 298، به نقل از: رحلة ابن بطوطه، چاپ پاریس، ج 1، ص 71. [9] . وات، مونتگمری، تاثیر اسلام بر اروپای قرون وسطی، ترجمه و توضیح: حسین عبدالمحمدی، قم، انتشارات موسسة آموزش و پژوهشی امام خمینی (رحمة الله علیه)، چاپ اول، 1378، 117. برای مطالعة بیشتر ر. ک به: همین، صص 76-71 و صص 118-114. [10] . اشاره به حدیث پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله : اطلبوا العلم ولو بالصین. فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم ، میزان الحکمة، ج 3، ص 2069. [11] . (آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است.) سورة غاشیه، آیة 17. [12] . (پس انسان به غذای خویش بنگرد (و تفکر کند.)) سورة عبس، آیة 24. [13] . (به درستی که ما انسان را از آب نطفه مختلط آفریدیم... )، سورة انسان، آیة 2. [14] . ر. ک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 404-395 بهداشت روان در اسلام، مهدی صانعی، مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی نقس دین در بهداشت روان، (آذر 76)، دفتر نشر نوید. [15] . سورة بقره، آیة 222. [16] . سورة اسراء، آیة 32 و نیز سورة ممتحنه، آیة 12، سورة نور، آیة 3 و 2. [17] . ر. ک: سورة شعرا، آیة 165، سورة اعراف، آیة 80، سورة عنکبوت، آیة 28. [18] . دکتر رضائی در مورد حکمت ها و اسرار علمی و پزشکی این چهار مورد توضیحات مفصلی دارند، ر. ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 370- 375، صص 379 - 384، صص 389- 391، صص 394 - 392. [19] . سورة بقره، آیة 168، و نیز: سورة مائده، آیة 88، سورة انفال، آیة 69، سورة نحل، آیة 114. [20] . سورة اعراف، آیة 175. [21] . سورة انعام، آیة 145 و نیز: سورة نحل، آیة 115، سورة بقره، آیة 173، سورة مائده، آیة 3. [22] . همان و سورة بقره، آیة 219. [23] . ر.ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 319 - 315، صص 325 - 320، صص 330 - 327، صص 341 - 336. [24] . الحر العاملی، تفصیل وسائل الشیعه، تحقیق و نشر، موسسة‌آل البیت لاحیاء التراث، الطبعة الثانیه، 1414 ق، ج 24، ص 419، ح 30946. [25] . دشتی محمد، مجموعه الگوهای رفتاری امام علی علیه السّلام ، بهداشت و درمان، تهران، سازمان تحقیقات نیروی مقاومت بسیج، چاپ اول، 1380، فصل 8. [26] . الشیخ صدوق، الخصال یا التحقیق، علی اکبر الغفاری، جماعة المدرسین الحوزه العلمیه، ص 13. [27] . وسائل الشیعه، ج 24، ص 245، ح 30451. [28] . میزان الحکمه، ج 4، ح 20332. [29] . الشیخ الکلینی، فروع الکافی، التحقیق، علی اکبر الغفاری، دارالکتب الاسلامیه، آخوندی، الطبعة الثالثه، 1367 ه، ج 6، ص 496، باب السواک، ح 4. [30] . وسائل الشیعه، ج 24، ص 425. [31] . الحرانی ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلّی الله علیه و آله ، التحقیق علی اکبر الغفاری، موسسة النشر الاسلامی لجماعة المدرسین، الطبعة الثانیة، 1404 ق، ص 100. [32] . وسائل الشیعه. ج 2، ص 29، ح 1383. [33] . مجلسی محمد باقر، حلیة المتقین، باب 9، فصل 12. [34] .. واژة شیطان، به هر دو موجود پلید گفته می شود. فروع الکافی، ج 6، ص 299، باب النوادر، ح 18. [35] . میزان الحکمه، ج 4، ح 20321. [36] . همان، ج 4، ح 20326. [37] . همان، ج 4، ح 20323. [38] . طب النبی و طب الصادق علیهم السلام ، روش تندرستی در اسلام، نوشتة ابوالعباس مستغفری، ترجمة یعقوب مراغی، چاپ سوم، 1381، انتشارات مومنین، ص 15. ( اندیشه قم )
پیامبر اکرم اسلام صلّی الله علیه و آله آخرین فرستادة خداوند است دینش کاملترین و جامع ترین ادیان. یعنی به همة ابعاد نیازهای انسان در جهت سعادت دنیوی و اخروی اش پرداخته و چیزی را از قلم نیانداخته است. هدف اصلی انسان و آفرینش او، سیر به سوی کمال و قرب خداوند است،برنامه ها و معارف این دین هم بر همین هدف استوار است. بنابراین موضوع اصلی دین اسلام و کتابش قرآن مجید، هدایت است و اگر مسائلی از علوم مختلف را مثلا از زمین شناسی، نجوم، زیست شناسی، پزشکی، فیزیک و... و دیگر علوم طبیعی در قرآن مجید می یابیم، باید بدانیم که همة این اشاره ها در قرآن، با اهداف توحیدی و هدایت بشر، آورده شده اند. در این نوشتار به موضوعِ (بهداشت و علم پزشکی) در قرآن و روایات ائمه علیهم السّلام می پردازیم. بهداشت و علم پزشکی در اسلام: چونکه بهداشت جنبة پیش گیرانه دارد و علم پزشکی، جنبة درمانی، روایات شریف بر امر بهداشت و نظافت، تاکیدات زیادی دارند. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: تا آنجا که می توانید نظافت و بهداشت را رعایت کنید. زیرا اسلام بر نظافت بنا شده است و فقط انسان پاکیزه وارد بهشت می شود.[1] همچنین امام رضا علیه السّلام نظافت و پاکیزگی را از صفات انبیاء الهی می دانند.[2] و نیز، پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله برای اینکه مخاطبان خود را به حفظ بهداشت و نظافت تشویق نماید، می فرماید: خداوند متعال خود پاک و پاکیزه است و نظافت و پاکی را دوست دارد.[3] ارزش این توصیه ها و این فرهنگ بهداشت مدار، موقعی ظاهر می شود که وضع بهداشتی و غذائی مردم عرب قبل از اسلام را در کلام امام علی علیه السّلام این چنین بشنویم: (خداوند، پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را هشدار دهندة جهانیان مبعوث نمود... آنگاه که شما ملت عرب، بدترین دین را داشتید و در بدترین خانه ها زندگی می کردید، میان غارها و سنگ های خشن و مارهای سمی خطرناکِ فاقد شنوایی به سر می بردید، آبهای آلوده می نوشیدید و غذاهای ناگوار می خوردید... )[4] نزول قرآن در این عصر ظلمت جهل و ظلم، چون برقی درخشید و از اعراب و ملتهای مسلمان، چونان تمدن عظیمی برپا کرد که چشم جهانیان را خیره ساخت. یکی از عرصه های این تمدن عظیم، علوم پزشکی بود به طوری که پس از مدتی کوتاه، در کشورهای اسلامی پزشکان بزرگی ظاهر گشتند و شهرت آنها به طوری جهانی شد که پی یررسو می نویسد: (یکی از پادشاهان اروپا (منطقة باستیل) هنگامی که بیمار شد برای معالجه به نزد دشمنان خود (یعنی مسلمانان) به شهر قرطیه آمد.)[5] این پیشرفت ها سیر صعودی داشت، چنانکه دکتر احمد عیسی بک در (تاریخ البیمارستانات فی الاسلام) حدود 80 بیمارستان را در کشورهای اسلامی (در گذشته) بر می شمارد.[6] یکی از این بیمارستانها، بیمارستانِ کبیر منصوری (684 ق) در مصر بود که بزرگترین بیمارستان قرون وسطی بود[7] و برای بیماران مختلف بخش های جداگانه داشت و شامل قسمت های داروخانه، تجربه خانه، بخش سرپائی، مطبخ، حمام،کتابخانه، مسجد و سالن مطالعه بود.[8] از پزشکان برجستة مسلمان می توان محمد بن زکریا رازی (251-313 ق) و ابوریحان بیرونی (364-430 ق) و بو علی سینا (371-428 ق یا 980-1307م) را می توان نام برد که کتاب قانون او، تا سالها در دانشگاه ها ی اروپا مورد استفاده بود، به طوری که دکتر مونتگمری وات، مورخ شهیر انگلیس در کتاب خود، پزشکی اروپا را تا قرنهای 15 و 16 میلادی، وابسته به پزشکی اعراب (مسلمانان) می داند.[9] قرآن که فروزندة مشعل علم و دانش و خردمندی و تفکر است،[10] با بیاناتی مختلف انسان را به تفکر در مورد ساختمان وجودی حیوانات فرا می خواند[11] و یا به شناخت غذاها دعوت می کند[12] و یا به تفکر و دقت در مورد شناخت خلقت انسان و مراحل جنینی او فرا می خواند[13] و یا دستوراتی می فرماید که جنبة بهداشتی هم دارد، که در ادامه به آنها اشاره می شود. برای پی گیری آسانتر بحث، مطالب را به پنج عنوان تقسیم می کنیم: الف) بهداشت غذایی ب) بهداشت فردی ج) بهداشت عمومی ج) بهداشت جنسی د) بهداشت روانی. برای رعایتِ اختصار این نوشتار، برای عنوان (بهداشت روانی) چند منبع معرفی می نمائیم[14] و به اشاره ای گذرا به (بهداشت جنسی) بسنده می کنیم: بهداشت جنسی: در مسایل بهداشت جنسی مسائلی مطرح شده که علم روز نیز آن را تاکید کرده است. ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه: قرآن می فرماید: (و از تو دربارة حیض سوال می کنند، بگو چیز زیان باری است و لذا در حالت قاعدگی از زنان کناره گیری نمائید و با آنها نزدیکی ننمائید تا پاک شوند.)[15] ممنوعیت زنا: که قرآن از آن به (فاحشه) یاد کرده است.[16] ممنوعیت هم جنس بازی (لواط)[17] ممنوعیت استمنا (خود ارضائی) که حرام است.[18] بهداشت غذایی: دعوت به غذاهای پاک و پاکیزه (طیب): (ای مردم از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه را تناول کنید.)[19] ممنوعیت غذاهای غیر بهداشتی (خبیث): (و (آن رسول) بر آنان، هر غذای پاکیزه و مطبوع را حلال و هر چیز پلید و منفور را حرام می گرداند.)[20] ممنوعیت گوشت مردار و خوک: (همانا او گوشت مردار و خوک و... را بر شما حرام کرد و... )[21] ممنوعیت نوشیدن خون و شراب:[22] دکتر محمد علی رضائی، در مورد ممنوعیت گوشت مردار و خوک و خون و شراب، بحث های علمی و پزشکی مفیدی نموده اند و نظرات پزشکان متعددی را جمع آوری کرده است.[23] سفارش در مورد سبزیجات: نقل می کنند که حضرت علی علیه السّلام بر سفره ای نمی نشستند الا اینکه بر آن سبزی باشد[24] و برای میوه ها و سبزیجات خواص زیادی ذکر فرمودند که برای اختصار به معرفی منبع آن، بسنده می شود.[25] توصیه های بهداشتی در مورد غذا خوردن: امام علی علیه السّلام فرمود: کسی که دوست دارد، خیر خانه اش، زیاد شود، قبل از شروع به غذا خوردن وضو بگیرد... [26]. همچنین، حضرت علی علیه السّلام در توصیه ای به امام حسن علیه السّلام به خصلت هایی اشاره نمودند که انسان را از طب بی نیاز می کند. بر سفره منشین الا وقتی که اشتها داری و خوب غذا را بجو... )[27] بهداشت فردی: در دین ما مسائلی مطرح شده که یکی از آثار آن بهداشت و نظافت است و حکمت هایی نیز دارد که خداوند جهان به آن عالم است. وضو: با واجب شدن وضو برای هر نماز، هر مسلمان در 24 ساعت حداقل سه بار باید دست و صورت خود را بشوید. غسل: در اسلام غسل های واجب و غسل های بسیار زیاد مستحبی وجود دارد (مثل غسل جمعه) که یکی از اسرار بی شمار این غسل ها، بهداشت و نظافت می تواند باشد. البته حکمت هایی نیز دارد که ما انسان ها بخاطر محدودیت درک به کنه آن نمی رسیم. پاکیزگی لباس: که یکی از شرط های لباس نماز گزار است و هر مسلمان برای 5 نماز واجب خود باید لباس تمیز و پاکیزه بپوشد در غیر نماز هم مسلمان باید لباس پاکیزه بپوشد. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: هر کس لباس می گیرد (و می پوشد) باید آنرا پاکیزه کند.)[28] بهداشت دهان و دندان: امام علی علیه السّلام فرمودند: مسواک زدن، پاک کنندة دهان است و مورد رضای خداوند.[29] همچنین فرمودند: با خلال کردن، غذا (در لای دندانها) نمی ماند و بو نمی دهد و لذا حضرت علیه السّلام به خلال کردن و نوع چوب آن سفارش می فرمودند.[30] کوتاه کردن شارب (سبیل، موی روی لب): امام علی علیه السّلام : گرفتن شارب را نوعی نظافت می دانند.[31] حمام: مولا علی علیه السّلام در تعریف و تمجید از این مکان فرمودند: (چه جای خوبی است حمام که به یاد آتش جهنم می اندازد و چرک را می برد.)[32] حجامت: آن حضرت علیه السّلام این کار را موجب سلامتی بدن و استحکام عقل، می دانند.[33] و دستورات و مطالب دیگری که به این تعداد بسنده می شود. بهداشت عمومی: برای نمونه می توان دو مورد زیر را مورد توجه قرار دهیم. جمع آوری زباله: مولا علی علیه السّلام فرمودند: دستمال آلوده را در خانه نگذارید زیرا محل رشد شیطان (میکروب) است.[34] بهداشت خانه: امام باقر علیه السّلام فرمودند: (جارو کشیدن خانه، فقر را می برد.)[35] و امام علی علیه السّلام فرمودند: خانه هایتان را از تار عنکبوت پاک کنید و الا باعث فقر می شود.[36] و نیز فرمودند: خاکروبه را پشت در قرار ندهید زیرا محل شیطان (میکروب) است.[37] منابعی برای مطالعة بیشتر: دکتر شهید پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، یزد، بنیاد فرهنگی شهید پاک نژاد، 1360، که عناوین آن به شرح زیر است: اسلام و میکروب شناسی، زیست شناسی و جنین شناسی، ج 1 اسلام و بهداشت شهر و اجتماع، ج 2 بهداشت تغذیه در اسلام (فلسفه روزه) ج 3 و 4 خوردنی هائی که نامشان در قرآن و روایات آمده (عسل)، ج 5 (شیر)، ج 6 (خرما و انگور)، ج 7 (گوشت)، ج 8 (میوه و سبزی)، ج 9 و 10 بهداشت بدن، ج 12 و 13 و 15 و 19 ورزش، ج 14 بهداشت خواب و خوابیدن، ج 17 بهداشت لباس، ج 18 دکتر رضائی، محمد علی، پژوهش در اعجاز علمی قرآن (علوم زیستی و پزشکی)، ج 2. دشتی محمد، مجموعة الگوهای رفتاری امام علی علیه السّلام ، بهداشت و درمان. دکتر صبور احمد، آئین بهزیستی در اسلام، 3 جلد. پیامبر اسلام (ص)فرمودند: (لا خیر فی الحیاة الا مع الصحة) (خیری در زندگی نیست مگر با صحت (و سلامتی))[38] ---------------------------------- [1] . الری شهری محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، الطبعة الاولی، ج 4، ح 20327. [2] . همان، ح 20330. [3] . همان، ح 20314. [4] . حضرت علی علیه السّلام ؛ نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتی، انتشارات عصر ظهور، چاپ اول، 1379، خطبة 26/1، ص 72. [5] . رضائی، محمد علی، پژوهش در اعجاز علمی قرآن (علوم زیست شناسی و پزشکی)؛ رشت؛ انتشارات کتاب مبین، چاپ دوم، 1381، ج 2، ص 298، به نقل از تاریخ علم، ص 117. [6] . همان، ص 297. [7] . قرون وسطی، دوره ای طولانی از تاریخ غرب را در بر می گیرد که از سدة چهارم میلادی تا چهاردهم را شامل می شود. برخی این دوره را دوران (تاریکی فکر و اندیشه) نامیده اند. (Dark Ages). برای مطالعة ر. ک: رهنمائی احمد؛ غرب شناسی، انتشارات موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمة الله علیه). [8] . پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، ص 298، به نقل از: رحلة ابن بطوطه، چاپ پاریس، ج 1، ص 71. [9] . وات، مونتگمری، تاثیر اسلام بر اروپای قرون وسطی، ترجمه و توضیح: حسین عبدالمحمدی، قم، انتشارات موسسة آموزش و پژوهشی امام خمینی (رحمة الله علیه)، چاپ اول، 1378، 117. برای مطالعة بیشتر ر. ک به: همین، صص 76-71 و صص 118-114. [10] . اشاره به حدیث پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله : اطلبوا العلم ولو بالصین. فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم ، میزان الحکمة، ج 3، ص 2069. [11] . (آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است.) سورة غاشیه، آیة 17. [12] . (پس انسان به غذای خویش بنگرد (و تفکر کند.)) سورة عبس، آیة 24. [13] . (به درستی که ما انسان را از آب نطفه مختلط آفریدیم... )، سورة انسان، آیة 2. [14] . ر. ک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 404-395 بهداشت روان در اسلام، مهدی صانعی، مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی نقس دین در بهداشت روان، (آذر 76)، دفتر نشر نوید. [15] . سورة بقره، آیة 222. [16] . سورة اسراء، آیة 32 و نیز سورة ممتحنه، آیة 12، سورة نور، آیة 3 و 2. [17] . ر. ک: سورة شعرا، آیة 165، سورة اعراف، آیة 80، سورة عنکبوت، آیة 28. [18] . دکتر رضائی در مورد حکمت ها و اسرار علمی و پزشکی این چهار مورد توضیحات مفصلی دارند، ر. ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 370- 375، صص 379 - 384، صص 389- 391، صص 394 - 392. [19] . سورة بقره، آیة 168، و نیز: سورة مائده، آیة 88، سورة انفال، آیة 69، سورة نحل، آیة 114. [20] . سورة اعراف، آیة 175. [21] . سورة انعام، آیة 145 و نیز: سورة نحل، آیة 115، سورة بقره، آیة 173، سورة مائده، آیة 3. [22] . همان و سورة بقره، آیة 219. [23] . ر.ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 319 - 315، صص 325 - 320، صص 330 - 327، صص 341 - 336. [24] . الحر العاملی، تفصیل وسائل الشیعه، تحقیق و نشر، موسسة‌آل البیت لاحیاء التراث، الطبعة الثانیه، 1414 ق، ج 24، ص 419، ح 30946. [25] . دشتی محمد، مجموعه الگوهای رفتاری امام علی علیه السّلام ، بهداشت و درمان، تهران، سازمان تحقیقات نیروی مقاومت بسیج، چاپ اول، 1380، فصل 8. [26] . الشیخ صدوق، الخصال یا التحقیق، علی اکبر الغفاری، جماعة المدرسین الحوزه العلمیه، ص 13. [27] . وسائل الشیعه، ج 24، ص 245، ح 30451. [28] . میزان الحکمه، ج 4، ح 20332. [29] . الشیخ الکلینی، فروع الکافی، التحقیق، علی اکبر الغفاری، دارالکتب الاسلامیه، آخوندی، الطبعة الثالثه، 1367 ه، ج 6، ص 496، باب السواک، ح 4. [30] . وسائل الشیعه، ج 24، ص 425. [31] . الحرانی ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلّی الله علیه و آله ، التحقیق علی اکبر الغفاری، موسسة النشر الاسلامی لجماعة المدرسین، الطبعة الثانیة، 1404 ق، ص 100. [32] . وسائل الشیعه. ج 2، ص 29، ح 1383. [33] . مجلسی محمد باقر، حلیة المتقین، باب 9، فصل 12. [34] .. واژة شیطان، به هر دو موجود پلید گفته می شود. فروع الکافی، ج 6، ص 299، باب النوادر، ح 18. [35] . میزان الحکمه، ج 4، ح 20321. [36] . همان، ج 4، ح 20326. [37] . همان، ج 4، ح 20323. [38] . طب النبی و طب الصادق علیهم السلام ، روش تندرستی در اسلام، نوشتة ابوالعباس مستغفری، ترجمة یعقوب مراغی، چاپ سوم، 1381، انتشارات مومنین، ص 15. ( اندیشه قم )
پاسخ:
پیامبر اکرم اسلام صلّی الله علیه و آله آخرین فرستادة خداوند است دینش کاملترین و جامع ترین ادیان. یعنی به همة ابعاد نیازهای انسان در جهت سعادت دنیوی و اخروی اش پرداخته و چیزی را از قلم نیانداخته است. هدف اصلی انسان و آفرینش او، سیر به سوی کمال و قرب خداوند است،برنامه ها و معارف این دین هم بر همین هدف استوار است. بنابراین موضوع اصلی دین اسلام و کتابش قرآن مجید، هدایت است و اگر مسائلی از علوم مختلف را مثلا از زمین شناسی، نجوم، زیست شناسی، پزشکی، فیزیک و... و دیگر علوم طبیعی در قرآن مجید می یابیم، باید بدانیم که همة این اشاره ها در قرآن، با اهداف توحیدی و هدایت بشر، آورده شده اند. در این نوشتار به موضوعِ (بهداشت و علم پزشکی) در قرآن و روایات ائمه علیهم السّلام می پردازیم.
بهداشت و علم پزشکی در اسلام:
چونکه بهداشت جنبة پیش گیرانه دارد و علم پزشکی، جنبة درمانی، روایات شریف بر امر بهداشت و نظافت، تاکیدات زیادی دارند. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: تا آنجا که می توانید نظافت و بهداشت را رعایت کنید. زیرا اسلام بر نظافت بنا شده است و فقط انسان پاکیزه وارد بهشت می شود.[1] همچنین امام رضا علیه السّلام نظافت و پاکیزگی را از صفات انبیاء الهی می دانند.[2] و نیز، پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله برای اینکه مخاطبان خود را به حفظ بهداشت و نظافت تشویق نماید، می فرماید: خداوند متعال خود پاک و پاکیزه است و نظافت و پاکی را دوست دارد.[3] ارزش این توصیه ها و این فرهنگ بهداشت مدار، موقعی ظاهر می شود که وضع بهداشتی و غذائی مردم عرب قبل از اسلام را در کلام امام علی علیه السّلام این چنین بشنویم: (خداوند، پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را هشدار دهندة جهانیان مبعوث نمود... آنگاه که شما ملت عرب، بدترین دین را داشتید و در بدترین خانه ها زندگی می کردید، میان غارها و سنگ های خشن و مارهای سمی خطرناکِ فاقد شنوایی به سر می بردید، آبهای آلوده می نوشیدید و غذاهای ناگوار می خوردید... )[4]
نزول قرآن در این عصر ظلمت جهل و ظلم، چون برقی درخشید و از اعراب و ملتهای مسلمان، چونان تمدن عظیمی برپا کرد که چشم جهانیان را خیره ساخت. یکی از عرصه های این تمدن عظیم، علوم پزشکی بود به طوری که پس از مدتی کوتاه، در کشورهای اسلامی پزشکان بزرگی ظاهر گشتند و شهرت آنها به طوری جهانی شد که پی یررسو می نویسد: (یکی از پادشاهان اروپا (منطقة باستیل) هنگامی که بیمار شد برای معالجه به نزد دشمنان خود (یعنی مسلمانان) به شهر قرطیه آمد.)[5] این پیشرفت ها سیر صعودی داشت، چنانکه دکتر احمد عیسی بک در (تاریخ البیمارستانات فی الاسلام) حدود 80 بیمارستان را در کشورهای اسلامی (در گذشته) بر می شمارد.[6] یکی از این بیمارستانها، بیمارستانِ کبیر منصوری (684 ق) در مصر بود که بزرگترین بیمارستان قرون وسطی بود[7] و برای بیماران مختلف بخش های جداگانه داشت و شامل قسمت های داروخانه، تجربه خانه، بخش سرپائی، مطبخ، حمام،کتابخانه، مسجد و سالن مطالعه بود.[8]
از پزشکان برجستة مسلمان می توان محمد بن زکریا رازی (251-313 ق) و ابوریحان بیرونی (364-430 ق) و بو علی سینا (371-428 ق یا 980-1307م) را می توان نام برد که کتاب قانون او، تا سالها در دانشگاه ها ی اروپا مورد استفاده بود، به طوری که دکتر مونتگمری وات، مورخ شهیر انگلیس در کتاب خود، پزشکی اروپا را تا قرنهای 15 و 16 میلادی، وابسته به پزشکی اعراب (مسلمانان) می داند.[9] قرآن که فروزندة مشعل علم و دانش و خردمندی و تفکر است،[10] با بیاناتی مختلف انسان را به تفکر در مورد ساختمان وجودی حیوانات فرا می خواند[11] و یا به شناخت غذاها دعوت می کند[12] و یا به تفکر و دقت در مورد شناخت خلقت انسان و مراحل جنینی او فرا می خواند[13] و یا دستوراتی می فرماید که جنبة بهداشتی هم دارد، که در ادامه به آنها اشاره می شود.
برای پی گیری آسانتر بحث، مطالب را به پنج عنوان تقسیم می کنیم: الف) بهداشت غذایی ب) بهداشت فردی ج) بهداشت عمومی ج) بهداشت جنسی د) بهداشت روانی. برای رعایتِ اختصار این نوشتار، برای عنوان (بهداشت روانی) چند منبع معرفی می نمائیم[14] و به اشاره ای گذرا به (بهداشت جنسی) بسنده می کنیم:
بهداشت جنسی: در مسایل بهداشت جنسی مسائلی مطرح شده که علم روز نیز آن را تاکید کرده است.
ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه: قرآن می فرماید: (و از تو دربارة حیض سوال می کنند، بگو چیز زیان باری است و لذا در حالت قاعدگی از زنان کناره گیری نمائید و با آنها نزدیکی ننمائید تا پاک شوند.)[15]
ممنوعیت زنا: که قرآن از آن به (فاحشه) یاد کرده است.[16]
ممنوعیت هم جنس بازی (لواط)[17]
ممنوعیت استمنا (خود ارضائی) که حرام است.[18]
بهداشت غذایی:
دعوت به غذاهای پاک و پاکیزه (طیب): (ای مردم از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه را تناول کنید.)[19]
ممنوعیت غذاهای غیر بهداشتی (خبیث): (و (آن رسول) بر آنان، هر غذای پاکیزه و مطبوع را حلال و هر چیز پلید و منفور را حرام می گرداند.)[20]
ممنوعیت گوشت مردار و خوک: (همانا او گوشت مردار و خوک و... را بر شما حرام کرد و... )[21]
ممنوعیت نوشیدن خون و شراب:[22] دکتر محمد علی رضائی، در مورد ممنوعیت گوشت مردار و خوک و خون و شراب، بحث های علمی و پزشکی مفیدی نموده اند و نظرات پزشکان متعددی را جمع آوری کرده است.[23]
سفارش در مورد سبزیجات: نقل می کنند که حضرت علی علیه السّلام بر سفره ای نمی نشستند الا اینکه بر آن سبزی باشد[24] و برای میوه ها و سبزیجات خواص زیادی ذکر فرمودند که برای اختصار به معرفی منبع آن، بسنده می شود.[25]
توصیه های بهداشتی در مورد غذا خوردن: امام علی علیه السّلام فرمود: کسی که دوست دارد، خیر خانه اش، زیاد شود، قبل از شروع به غذا خوردن وضو بگیرد... [26]. همچنین، حضرت علی علیه السّلام در توصیه ای به امام حسن علیه السّلام به خصلت هایی اشاره نمودند که انسان را از طب بی نیاز می کند. بر سفره منشین الا وقتی که اشتها داری و خوب غذا را بجو... )[27]
بهداشت فردی: در دین ما مسائلی مطرح شده که یکی از آثار آن بهداشت و نظافت است و حکمت هایی نیز دارد که خداوند جهان به آن عالم است.
وضو: با واجب شدن وضو برای هر نماز، هر مسلمان در 24 ساعت حداقل سه بار باید دست و صورت خود را بشوید.
غسل: در اسلام غسل های واجب و غسل های بسیار زیاد مستحبی وجود دارد (مثل غسل جمعه) که یکی از اسرار بی شمار این غسل ها، بهداشت و نظافت می تواند باشد. البته حکمت هایی نیز دارد که ما انسان ها بخاطر محدودیت درک به کنه آن نمی رسیم.
پاکیزگی لباس: که یکی از شرط های لباس نماز گزار است و هر مسلمان برای 5 نماز واجب خود باید لباس تمیز و پاکیزه بپوشد در غیر نماز هم مسلمان باید لباس پاکیزه بپوشد. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: هر کس لباس می گیرد (و می پوشد) باید آنرا پاکیزه کند.)[28]
بهداشت دهان و دندان: امام علی علیه السّلام فرمودند: مسواک زدن، پاک کنندة دهان است و مورد رضای خداوند.[29] همچنین فرمودند: با خلال کردن، غذا (در لای دندانها) نمی ماند و بو نمی دهد و لذا حضرت علیه السّلام به خلال کردن و نوع چوب آن سفارش می فرمودند.[30]
کوتاه کردن شارب (سبیل، موی روی لب): امام علی علیه السّلام : گرفتن شارب را نوعی نظافت می دانند.[31]
حمام: مولا علی علیه السّلام در تعریف و تمجید از این مکان فرمودند: (چه جای خوبی است حمام که به یاد آتش جهنم می اندازد و چرک را می برد.)[32]
حجامت: آن حضرت علیه السّلام این کار را موجب سلامتی بدن و استحکام عقل، می دانند.[33] و دستورات و مطالب دیگری که به این تعداد بسنده می شود.
بهداشت عمومی: برای نمونه می توان دو مورد زیر را مورد توجه قرار دهیم.
جمع آوری زباله: مولا علی علیه السّلام فرمودند: دستمال آلوده را در خانه نگذارید زیرا محل رشد شیطان (میکروب) است.[34]
بهداشت خانه: امام باقر علیه السّلام فرمودند: (جارو کشیدن خانه، فقر را می برد.)[35] و امام علی علیه السّلام فرمودند: خانه هایتان را از تار عنکبوت پاک کنید و الا باعث فقر می شود.[36] و نیز فرمودند: خاکروبه را پشت در قرار ندهید زیرا محل شیطان (میکروب) است.[37]
منابعی برای مطالعة بیشتر:
دکتر شهید پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، یزد، بنیاد فرهنگی شهید پاک نژاد، 1360، که عناوین آن به شرح زیر است: اسلام و میکروب شناسی، زیست شناسی و جنین شناسی، ج 1 اسلام و بهداشت شهر و اجتماع، ج 2 بهداشت تغذیه در اسلام (فلسفه روزه) ج 3 و 4 خوردنی هائی که نامشان در قرآن و روایات آمده (عسل)، ج 5 (شیر)، ج 6 (خرما و انگور)، ج 7 (گوشت)، ج 8 (میوه و سبزی)، ج 9 و 10 بهداشت بدن، ج 12 و 13 و 15 و 19 ورزش، ج 14 بهداشت خواب و خوابیدن، ج 17 بهداشت لباس، ج 18
دکتر رضائی، محمد علی، پژوهش در اعجاز علمی قرآن (علوم زیستی و پزشکی)، ج 2.
دشتی محمد، مجموعة الگوهای رفتاری امام علی علیه السّلام ، بهداشت و درمان.
دکتر صبور احمد، آئین بهزیستی در اسلام، 3 جلد.
پیامبر اسلام (ص)فرمودند:
(لا خیر فی الحیاة الا مع الصحة)
(خیری در زندگی نیست مگر با صحت (و سلامتی))[38]
----------------------------------
[1] . الری شهری محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، الطبعة الاولی، ج 4، ح 20327.
[2] . همان، ح 20330.
[3] . همان، ح 20314.
[4] . حضرت علی علیه السّلام ؛ نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتی، انتشارات عصر ظهور، چاپ اول، 1379، خطبة 26/1، ص 72.
[5] . رضائی، محمد علی، پژوهش در اعجاز علمی قرآن (علوم زیست شناسی و پزشکی)؛ رشت؛ انتشارات کتاب مبین، چاپ دوم، 1381، ج 2، ص 298، به نقل از تاریخ علم، ص 117.
[6] . همان، ص 297.
[7] . قرون وسطی، دوره ای طولانی از تاریخ غرب را در بر می گیرد که از سدة چهارم میلادی تا چهاردهم را شامل می شود. برخی این دوره را دوران (تاریکی فکر و اندیشه) نامیده اند. (Dark Ages). برای مطالعة ر. ک: رهنمائی احمد؛ غرب شناسی، انتشارات موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمة الله علیه).
[8] . پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، ص 298، به نقل از: رحلة ابن بطوطه، چاپ پاریس، ج 1، ص 71.
[9] . وات، مونتگمری، تاثیر اسلام بر اروپای قرون وسطی، ترجمه و توضیح: حسین عبدالمحمدی، قم، انتشارات موسسة آموزش و پژوهشی امام خمینی (رحمة الله علیه)، چاپ اول، 1378، 117. برای مطالعة بیشتر ر. ک به: همین، صص 76-71 و صص 118-114.
[10] . اشاره به حدیث پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله : اطلبوا العلم ولو بالصین. فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم ، میزان الحکمة، ج 3، ص 2069.
[11] . (آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است.) سورة غاشیه، آیة 17.
[12] . (پس انسان به غذای خویش بنگرد (و تفکر کند.)) سورة عبس، آیة 24.
[13] . (به درستی که ما انسان را از آب نطفه مختلط آفریدیم... )، سورة انسان، آیة 2.
[14] . ر. ک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 404-395 بهداشت روان در اسلام، مهدی صانعی، مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی نقس دین در بهداشت روان، (آذر 76)، دفتر نشر نوید.
[15] . سورة بقره، آیة 222.
[16] . سورة اسراء، آیة 32 و نیز سورة ممتحنه، آیة 12، سورة نور، آیة 3 و 2.
[17] . ر. ک: سورة شعرا، آیة 165، سورة اعراف، آیة 80، سورة عنکبوت، آیة 28.
[18] . دکتر رضائی در مورد حکمت ها و اسرار علمی و پزشکی این چهار مورد توضیحات مفصلی دارند، ر. ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 370- 375، صص 379 - 384، صص 389- 391، صص 394 - 392.
[19] . سورة بقره، آیة 168، و نیز: سورة مائده، آیة 88، سورة انفال، آیة 69، سورة نحل، آیة 114.
[20] . سورة اعراف، آیة 175.
[21] . سورة انعام، آیة 145 و نیز: سورة نحل، آیة 115، سورة بقره، آیة 173، سورة مائده، آیة 3.
[22] . همان و سورة بقره، آیة 219.
[23] . ر.ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 319 - 315، صص 325 - 320، صص 330 - 327، صص 341 - 336.
[24] . الحر العاملی، تفصیل وسائل الشیعه، تحقیق و نشر، موسسة‌آل البیت لاحیاء التراث، الطبعة الثانیه، 1414 ق، ج 24، ص 419، ح 30946.
[25] . دشتی محمد، مجموعه الگوهای رفتاری امام علی علیه السّلام ، بهداشت و درمان، تهران، سازمان تحقیقات نیروی مقاومت بسیج، چاپ اول، 1380، فصل 8.
[26] . الشیخ صدوق، الخصال یا التحقیق، علی اکبر الغفاری، جماعة المدرسین الحوزه العلمیه، ص 13.
[27] . وسائل الشیعه، ج 24، ص 245، ح 30451.
[28] . میزان الحکمه، ج 4، ح 20332.
[29] . الشیخ الکلینی، فروع الکافی، التحقیق، علی اکبر الغفاری، دارالکتب الاسلامیه، آخوندی، الطبعة الثالثه، 1367 ه، ج 6، ص 496، باب السواک، ح 4.
[30] . وسائل الشیعه، ج 24، ص 425.
[31] . الحرانی ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلّی الله علیه و آله ، التحقیق علی اکبر الغفاری، موسسة النشر الاسلامی لجماعة المدرسین، الطبعة الثانیة، 1404 ق، ص 100.
[32] . وسائل الشیعه. ج 2، ص 29، ح 1383.
[33] . مجلسی محمد باقر، حلیة المتقین، باب 9، فصل 12.
[34] .. واژة شیطان، به هر دو موجود پلید گفته می شود. فروع الکافی، ج 6، ص 299، باب النوادر، ح 18.
[35] . میزان الحکمه، ج 4، ح 20321.
[36] . همان، ج 4، ح 20326.
[37] . همان، ج 4، ح 20323.
[38] . طب النبی و طب الصادق علیهم السلام ، روش تندرستی در اسلام، نوشتة ابوالعباس مستغفری، ترجمة یعقوب مراغی، چاپ سوم، 1381، انتشارات مومنین، ص 15.
( اندیشه قم )
- [سایر] اینکه اسلام گفته از باقیمانده غذای مؤمن بخورید که شفابخش است، آیا منافاتی با بهداشت ندارد؟
- [سایر] پیرامون رهبانیت در اسلام و مسیحیت توضیحاتی ارائه نمائید؟
- [سایر] لطفاً منابعی پیرامون اسلام شناسی، امام زمان، نظر پیامبر و امامان دربارة زندگی شیعه واقعی را معرفی فرمایید؟
- [سایر] آیا طبابت کردن غیر متخصص اشکال دارد؟
- [آیت الله بهجت] چرا کسانی که از دین اسلام خارج اند، نجس هستند؛ با این که می بینیم بهداشت و نظافت را رعایت می کنند؟
- [سایر] راههای تقویت بهداشت روانی فرزندان چیست؟
- [آیت الله بهجت] به نظر حضرتعالی بهترین روش دریافت حق طبابت چگونه است؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] با توجه به اینکه حق طبابت (همانند حق وکالت و مواردی از این قبیل و برخلاف اجناس که دارای قیمت خاصی هستند) از لحاظ مادّی، غیر قابل تعیین می باشد. به نظر حضرتعالی بهترین راه تعیین میزان حق طبابت چیست؟
- [سایر] بهداشت روانی در ثبات خانواده چه نقشی دارد؟
- [سایر] بهداشت جنسی از نظر قرآن چیست؟ آیا قرآن در مورد بهداشت جنسی هم اشاراتی دارد؟ کدام آیات در مورد آن صحبت می‌کند؟
- [آیت الله اردبیلی] با توجّه به این که علم پزشکی از جهت تشخیص بیماریهای گوناگون و شناخت داروهای متفاوت و راههای معالجه بسیار وسیع است، هر پزشکی فقط در محدوده شناخت و اطّلاعات خود می‌تواند طبابت کند و در هر موردی که بیماری یا داروی آن را نتواند تشخیص دهد، نباید دخالت کند و اگر معالجه نماید و بیمار دچار عوارض ناگواری شود، ضامن می‌باشد، زیرا پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرموده: (هر کس طبابت کند و عالم به علم طب نباشد، ضامن است.)(1)
- [آیت الله بروجردی] کسی که معلوم نیست مسلمان است یا نه، پاک می‌باشد، ولی احکام دیگر مسلمانان را ندارد، مثلاً نمیتواند زن مسلمان بگیرد و نباید در قبرستان مسلمانان دفن شود.
- [آیت الله خوئی] کسی که معلوم نیست مسلمان است یا نه، پاک می‌باشد، ولی احکام دیگر مسلمانان را ندارد، مثلًا نمیتواند زن مسلمان بگیرد و باید در قبرستان مسلمانان دفن نشود.
- [آیت الله مظاهری] اگر کافر به هر لغتی شهادتین بگوید مسلمان میشود و بعد از مسلمان شدن احکام اسلام بر او بار میشود گرچه ندانیم قلباً مسلمان شده یا نه، ولی اگر بدانیم قلباً مسلمان نشده است مسلمان نیست و احکام اسلام را ندارد و همچنین است هرگاه شهادتین نگوید ولی قلباً به معنای او ایمان داشته باشد. 8 - تبعیّت
- [آیت الله فاضل لنکرانی] دفن مسلمان درقبرستان کفار ودفن کافردرقبرستان مسلمانان جائز نیست.
- [آیت الله بهجت] مسلمان از کافر ارث میبرد، ولی کافر اگرچه پدر یا پسر میت باشد از مسلمان ارث نمیبرد. ولی اگر میت مسلمان پسر کافری دارد و او پسری مسلمان دارد، آن پسر مسلمان از جدّ خود ارث میبرد، و همچنین اگر پسر میت مسلمان، کافر باشد ولی عموی میت یا برادر میت مسلمان باشد ارث به آنها می‌رسد، و در صورت کافر بودن این دو، پسران مسلمان عمو و برادر ارث میبرند.
- [آیت الله شبیری زنجانی] کسی که معلوم نیست مسلمان است یا نه، چنانچه سابقاً کافر بوده، نجس است و چنانچه سابقاً مسلمان بوده پاک است و سایر احکام مسلمان را داراست و چنانچه حالت سابقه او معلوم نباشد، پاک می‌باشد ولی احکام دیگر مسلمان را ندارد مثلاً نمیتواند زن مسلمان بگیرد و نباید در قبرستان مسلمانان دفن شود، مگر آن که در سرزمین اسلام باشد که ظاهراً تمام احکام مسلمان شامل او نیز میشود.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . کسی که معلوم نیست مسلمان است یا نه پاک می باشد ولی اگر اماره ای بر اسلام او نباشد و در بلاد اسلام هم نباشد، احکام دیگر مسلمانان را ندارد، مثلاً زن مسلمان نمی تواند با او ازدواج کند و نباید در قبرستان مسلمانان دفن شود.
- [آیت الله علوی گرگانی] کسی که معلوم نیست مسلمان است یا نه پاک می‌باشد، ولی احکام دیگر مسلمانان را ندارد، مثلاً نمیتواند زن مسلمان با او ازدواج کند و نباید در قبرستان مسلمانان دفن شود.
- [امام خمینی] کسی که معلوم نیست مسلمان است یا نه پاک می باشد، ولی احکام دیگر مسلمانان را ندارد، مثلا نمی تواند زن مسلمان بگیرد و نباید در قبرستان مسلمانان دفن شود.