فقدان ولی‌فقیه در جامعه به دو صورت زیر قابل تصور است:
1.اصلاً در میان افراد جامعه فقیه نباشد، یعنی؛ کسانی حاضر نشوند عمر خود را صرف تعلیم و تعلّم در زمینه فقه بکنند.
2. فقیه باشد ولی بسط‌ید نداشته باشد یعنی به واسطه سلطه‌ی ستمگران و ظالمین دست فقیه باز نباشد. وضع جامعه اسلامی از زمان معصومین تا حال نوعاًَ این گونه بوده است که فقهاء بزرگی در هر عصری بوده‌اند ولی دست‌شان باز نبوده است، تا اعمال ولایت بکنند، و عمده علت باز نبودن دست فقهاء در طول تاریخ هم آماده نبودن جامعه و ناآگاهی ملت مسلمان بوده است.
و این مسئله باز نبودن دست فقها، مخصوص فقط فقها نبوده بلکه اکثر معصومین هم این‌گونه بوده‌اند از بعثت پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله- تا وفات امام حسن عسگری علیه السّلام 273 سال معصوم در میان مردم بوده ولی فقط 15 سال (10 سال پیامبر در مدینه، نزدیک 5 سال امام علی علیه السّلام و چند ماه امام حسن مجتبی علیه السّلام حکومت داشته‌اند بقیه به خاطر خیانت و ستمگری از جانب غاصبین و عدم حمایت مردم از معصومین، این جانشینان الهی خانه‌نشین بوده و یا در زندان بسر برده‌اند.
با همة این مشکلات و خانه‌نشین بودن معصومین و فقهاء مسلمانان بخصوص شیعه در طول تاریخ، بوسیله‌ی تقلید با مراجع و فقهاء هر عصری مرتبط بوده‌اند و در حد امکان به اعمال ولایت از سوی آنان کمک کرده‌اند و فقهاء هم هرگاه اساس اسلام را در خطر دیده‌اند اقدام کرده‌اند و حتی در موارد لزوم، حکم جهاد نیز صادر کرده‌اند، نمونه بارز این اقدامات تحریم توتون و تنباکو توسط میرزای شیرازی و قیام امام امت در قبال لایحة ننگین انجمن‌های ایالتی و ولایتی (مصونیّت قضائی اتباع امریکا در ایران) بود که به سرنگونی سلطنت پهلوی و استقرار نظام جمهوری اسلامی انجامید.
بنابراین، در همة زمان‌ها از جمله زمان شاهنشاهی فقیه جامع‌الشرائط وجود داشته است ولی تا پیروزی انقلاب اسلامی دست فقهاء باز نبوده است و بطور مشخص قبل از قیام 15 خرداد 42 که رهبری امت بوسیله امام امت بود و بلکه کمی قبل از آن مرجعیت و زعامت شیعه به عهده‌ی مراجع معظم شیعه بود که از بزرگترین آنها می‌توان آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) را نام برد و قبل از ایشان فقهاء دیگر، که هر کدام در زمان خودشان به قدر وسع‌شان از اسلام و احکام اسلامی دفاع کرده‌اند، و زحمت‌های فراوانی را متحمل شده‌اند.
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، آیت‌الله جوادی آملی، مؤسسه اسراء .
2. شئون و اختیارات ولی فقیه، امام خمینی (ره) .
3.فقه سیاسی، عباسعلی عمید زنجانی .
