به چه احادیثی می‌توان اطمینان کامل پیدا کرده و آن را نقل نمود؟

اطمینان نسبت به یک روایت مقامی پایین­تر از یقین و فراتر از جواز عمل و حجیّت است، یقین معمولاً نسبت به روایات متواتر حاصل می­شود. روایت متواتر به خبری گویند که سلسلة راویان حدیث در هر طبقه و در هر مرحله به حدی برسند که امکان توطئه و هم‌دستی بر دروغ در مورد آنها داده نشود.[1] ‌دهد عنوان اطمینان معمولاً در مورد روایات احادی استفاده می­شود که با قراین اطمینان آور همراه است. البته خبر آحاد در بردارنده به قرائن قطعی ساز.
از سوی دیگر اطمینان، ممکن است از جهت سند، یا دلالت، یا قراین دیگر، و یا مجموع آن‌ها به دست آید؛ برای مثال: یک روایت با سند صحیح، ممکن است اطمینان‌آور نباشد؛ هر چند بتوان به لحاظ صحت سند بر طبق آن عمل کرد؛ از طرفی روایتی را که با سند حسن، یا حتی ضعیف، از راه‌های دیگر اطمینان‌آور باشد، بنابراین؛ نتیجة ارزیابی سند یا دلالت به تنهایی،‌ نمی‌تواند ملاک اطمینان یا عدم اطمینان باشد.
ارزیابی ‌سند یک روایت را (علم رجال) و (مصطلح الحدیث) بر عهده دارند. در علم رجال از احوال یک یک رجال (راوی) سند از لحاظ اسلام، عدالت، بلوغ، ایمان، عقل و دیگر موارد لازم بحث می‌شود، و سند روایت بر اساس نتایج به دست آمده در زمرة احادیث صحیح، موثق، حسن و یا ضعیف قرار می­گیرد. حدیث صحیح به روایتی گفته می‌شود که: راویان آن امامی و عادل باشند و از امام نقل کنند، و خبرموثق به روایتی گفته می‌شود که راویان آن یا بعضی از راویان آن غیر امامی، ولی موثق باشند. به غیر موثق (قوی) نیز گفته می‌شود.
خبر حسن به روایتی گفته می‌شود که راویان یا برخی از راویان آن ممدوح (ستایش شده) باشند ولی بر عدالت آن‌ها تصریح نشده باشد.
و خبر ضعیف خبری است که ویژگی‌های انواع دیگر را نداشته باشد.[2] هر یک از موارد یاد شده و یا برخی از آن‌ها خود مراتبی دارد که در کتاب‌های مربوط به دانش (علم الحدیث) و رجال شناسی به تفصیل آمده است.[3]
در علم (مصطلح الحدیث) از کیفیت نقل حدیث؛ از جهت اتصال و انقطاع زنجیرة حدیث و یا اساساً داشتن و نداشتن سند (ارسال) و مانند آن سخن می‌رود، و روایات و احادیث به گونه‌های مختلفی طبقه‌بندی می‌شود.[4]
حدیث شناسان معمولاً به روایات صحیح و موثق اعتماد می‌کنند، و روایات حسن و ضعیف را تنها در صورتی که با قراین صحت همراه باشند، می‌پذیرند، ولی این تمام سخن نیست؛ چه این که روایت باید از نظر محتوا نیز ارزیابی شود.
(درایة الحدیث) و یا (فقه الحدیث) دانشی است که عهده‌دار بررسی محتوای حدیث است. و حدیث پژوهان بعد از ارزیابی حدیث، و صورتی آن حدیث را مورد پذیرش قرار می­دهند که چهار شرط کلی در آن موجود باشد:
الف) مطابقت و یا عدم مخالفت با کتاب خدا.
ب‌) موافقت و یا عدم مخالفت با نسبت قطعی.
ج) موافقت یا عدم مخالفت با دلایل عقلی.
د) عدم مخالفت با آنچه امامیه بر آن اجماع و اتفاق کرده‌اند.
این چهار مورد؛ از مهم‌ترین شرایط و شواهد صحت یک روایت است؛ ولی شواهد و قراین دیگری نیز وجود دارد که در منابع (فقه الحدیث) بیان شده است؛ برای مثال؛ می‌توان از قراین ذیل یاد کرد:
با مسلمات تاریخی مخالف نباشد؛ بنابراین، حدیث رفع جزیه از یهود خیبر به استناد عهدی که در خیبر به دستور رسول اکرم(ص) و به دست معاویه نوشته شده، باطل است؛ زیرا، بر اساس منقولات مسلم تاریخی، معاویه در جنگ خیبر هنوز مسلمان نشده بود.[5]
با هدف و مقصد شارع مخالف نباشد؛ بنابراین، روایت (خیرکم بعدالماتین من لا زوجة له ولا ولد) بهترین شما کسی است که بعد از دویست سال دیگر زن و فرزند نداشته باشد.[6]
بر خلاف سیره و رفتار و گفتار عقلا نباشد؛ بنابراین، روایت باطل است. (الدیت الابیض حبیبی و حبیب جبرئیل) و مانند آن باطل است.[7]
مبالغة در موضوع‌های بی‌اهمیت و کوچک؛ مانند: واجب شدن بهشت برای کسی که فلان گل مرا ببوید و یا فلان میوه را بخورد.
اضطراب معنا و غلط‌های فاحش ادبی و مانند آن.[8]
شهرت و اعتماد و عمل دانشمندان و عالمان حدیث شناس و بی‌اعتنایی آن‌ها نیز از جمله قراین مورد استفاده در ارزیابی حدیث است؛ بنابراین ممکن است یک روایت موثق بر یک روایت صحیح ترجیح داده شود به این دلیل که بزرگان مکتب روایت موثق را بر صحیح ترجیح داده‌اند.[9]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 کلیات علم رجال، استاد جعفر سبحانی، انتشارات جامعه مدرسین قم.
2 علم الحدیث، کاظم شانه‌چی، ص 125.
3 اصل حدیث و احکامه، استاد جعفر سبحانی، ص 37 26.


[1] . ر.ک: سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه، قم، مؤسسة‌ الامام الصادق(ع)، چاپ دوم، 1414ق، ص2326.
[2] . همان، ص48.
[3] . همان، الفصل الثانی و الثالث.
[4]. بر اساس تعریف شهید اول (محمد بن مکی).
[5] . ر.ک: مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سیزدهم، 1377ش، ص125.
[6] . همان.
[7] . ‌همان.
[8] . ‌اصول الحدیث و احکامه، همان، ص5859؛ علم الحدیث، همان، ص123124.
[9] . توضیح اینکه: ممکن است قراینی در اختیار آن‌ها بوده که در گذر زمان از بین رفته و به دست ما نرسیده است، و گرنه هیچ دلیلی بر این ترجیح دادن از سوی بزرگان حدیث شناس وجود ندارد. البته این تنها یک قرینه‌ است و ممکن است قراین دیگری باعث رها کردن این قرینه شود.