این حدیث که امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل می کنند که آن حضرت فرمود: اطاعت از علی (ع) فروتنی و خضوع است و عدم اطاعت از او، کفر به خداست. در منابع متعددی آمده ولی ظاهرا منبع اصلی آن کتاب کافی مرحوم کلینی است. [1]
منظور از صحیح بودن حدیث دقیقاً روشن نیست که آیا صحیح بودن از نظر سند مراد است یا صحیح بودن از حیث محتوا. لذا ما هر دو حیث را مورد بررسی قرار می دهیم.
بررسی از حیث سند
سند حدیث همانطور که علامه مجلسی فرموده اند ضعیف است[2] اگرچه برخی سند حدیث را موثق دانسته اند.[3] در سند حدیث سهل بن زیاد الآدمی است که برخی آن را ضعیف دانسته اند و برخی دیگر ثقه؛ حتی شیخ طوسی در کتاب رجال خود آن را ثقه دانسته[4] و در کتاب فهرست، ضعیف معرفی کرده،[5] دیگران نیز مثل نجاشی[6] و کشی[7] و ابن غضائری[8] او را ضعیف شمرده اند. راوی دیگر که در سند حدیث وجود دارد یحیی بن مبارک است که اطلاعات خاصی از او در دست نیست، جز این که در تفسیر قمی از او روایت شده[9] و قمی در مقدمه تفسیرش گفته: ما روایات را از مشایخ و ثقات نقل کرده ایم.[10] ولی به دلایلی علما در ثقه بودن تمام راویان این کتاب اختلاف دارند.
به هر حال به دلیل وجود این دو راوی در سند حدیث، این حدیث از حیث سند قابل اعتماد نیست.
بررسی از حیث محتوا
اما اصل بحث این است که آیا محتوای این حدیث با وجود ضعف سند آن صحیح است یا خیر؟ در جواب می گوییم: محتوای حدیث تقریباً متواتر است و در احادیث بسیاری بر این معنا تأکید شده است[11].
علامه حلی در کتاب "منتهی" می گوید:
اصل امامت یعنی شناخت، قبول و اطاعت ازامام، از ارکان دین است و انکار امامت امیر المومنین کفر است.[12]
اما توجه به این نکته لازم است که مراد از این کفر، کفر مقابل ایمان است نه کفر مقابل اسلام و این دو با هم متفاوتند. همانطور که از روایات و کلمات بزرگان و علما بر می آید اسلام اعم از ایمان است و کفر مقابل ایمان از کفر مقابل اسلام وسیع تر است و افراد بیشتری را در بر می گیرد یعنی چه بسا کسی اسلام را پذیرفته است ولی ولایت و امامت را نپذیرفته باشد و به آن ایمان نداشته باشد . و بدیهی است که بر کفر در مقابل ایمان احکام کافر مثل نجاست ظاهری و ... بار نمی شود.[13]
بر این اساس؛ مرحوم کلینی در کتاب کافی، بابی را تحت عنوان تغایر اسلام و ایمان، اختصاص داده است[14]. در روایت اول این باب آمده است که: آثاری همانند حفظ خون و حلیت نکاح و... بر اسلام بار می گردند اما ثواب به ایمان است.[15]
امام باقر (ع) در روایت دیگری فرموده است: کسی که بدون علم و عداوت از امیر المومنین(ع) اطاعت نکند، کافر نشده است و از اسلام خارج نگشته است.[16]
اما در مورد این که چرا پیامبر(ص) فرمودند: معصیت علی(ع) کفر به خداست و کفر به این معنا را برای مخالفت با علی(ع) اثبات کرده اند، باید گفت: پیامبر(ص) در ادامه حدیث پاسخ آن را داده اند و فرموده اند: علی(ع) شما را به حق رهنمون می کند. پس کفر به خدا دائر مدار حق و حقیقت است نه دائر مدار شخص علی. ولی چون رفتار و گفتار او به طور کامل مطابق حق و حقیقت است و پیامبر گرامی اسلام این مطلب را بارها تأکید فرمودند مثل حدیث: (حق با علی است به هر طرف که روی آورد).[17] پس عدم اطاعت از او سرپیچی از حق است و سرپیچی از حق کفر به خداست. و این به خاطر اهمیت و ارزش جایگاه رفیع امامت است که مقامی است الهی و منزلتی است همچون منزلت پیامبر اکرم (ص) از حیث اطاعت و قبول فرمان او، همچنانکه پیامبر اکرم (ص) در حدیث معروف و متواتر غدیر فرمودند: (من کنت مولاه فعلی مولاه) هر کس من مولای اویم پس علی نیز مولای اوست.
پی نوشتها:
[1] سَهْلٌ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ ابْنِ سِنَانٍ وَ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص طَاعَةُ عَلِیٍّ ذُلٌّ وَ مَعْصِیَتُهُ کُفْرٌ بِاللَّهِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ تَکُونُ طَاعَةُ عَلِیٍّ ذُلًّا وَ مَعْصِیَتُهُ کُفْراً بِاللَّهِ فَقَالَ إِنَّ عَلِیّاً یَحْمِلُکُمْ عَلَی الْحَقِّ فَإِنْ أَطَعْتُمُوهُ ذَلَلْتُمْ وَ إِنْ عَصَیْتُمُوهُ کَفَرْتُمْ بِاللَّه. (کافی، ج8، ص116).
[2] علامه مجلسی، مرآة العقول، ج 11، ص 122.
[3] نرم افزار درایة النور.
[4] شیخ طوسی، الرجال، ص 387.
[5] شیخ طوسی، الفهرست، ص 228.
[6] النجاشی، رجال النجاشی، ص 185.
[7] الکشی، رجال الکشی، ص 566.
[8] ابن الغضائری، رجال ابن الغضائری، ج 1، ص 67 و 59.
[9] القمی، تفسیر القمی، ج 2، ص 50.
[10] همان، ج 1، ص 4.
[11] نک: شیخ مرتضی انصاری، کتاب الطهارة ج 5،ص 120-123
[12] الإمامة من أرکان الدین و قد علم ثبوتها من الدین ضرورةً، و الجاحد لها لا یکون مصدِّقاً للرسول فی جمیع ما جاء به، فیکون کافرا؛ المنتهی( الطبعة الحجریّة) ج1، 522.
[13] شیخ مرتضی انصاری، کتاب الطهارة ج 5،ص 123-124.
[14] الکافی 2، ص 24- 28.
[15] الإسلام یُحقن به الدم و تؤدّی به الأمانة و تستحلّ به الفروج، و الثواب علی الإیمان) همان حدیث اول.
[16] و أمّا من لم یصنع ذلک و دخل فی ما دخل فیه الناس علی غیر علمٍ و لا عداوةٍ لأمیر المؤمنین علیه السلام فإنّ ذلک لا یکفّره و لا یخرجه عن الإسلام إلی الکفر، الکافی ج 8،ض 296، ضمن الحدیث 454.
[17] الکافی، ج 1، ص 293.
http://farsi.islamquest.net
