برای دین چهار مرحله می توان تصور نمود که مراحل اصلی آن عبارتند از:
أ - دین نفس الامری:
آنچه در علم الهی و مشیّت ربانی برای هدایت انسان به سوی رستگاری وجود دارد، دین نفس الامری است. به دیگر سخن، دین نفس الأمری مسیر بین مبدأ و منتهای آدمی است. مبدأ انسان به گفته ی قرآن معرفت صفر است: و اللّه أخرجکم من بطون أمّهاتکم لا تعلمون شیئاً[1]، (خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج کرد، در حالی که هیچ نمی دانستید)، و منتهای او بنا برآیه ی: (ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ لیعبدون[2]؛ جنّ و آدم را جز برای عبادت نیافریدم.)، معرفت بی نهایت است، زیرا عبادت نتیجه ی معرفت می باشد و هر کس به اندازه‌ای عبادت می‌کند که معرفت دارد. از این رو، صدرالمتألهین در تفسیر این آیه می گوید: جنّ و آدم را جز برای دانستن نیافریدم[3] و چون خداوند بی نهایت است، امکان معرفت به او نیز تا بی نهایت امتداد دارد. دین نفس الامری نسخه‌ی رستگاری بشر در لوح محفوظ و مسیر بین این آغاز و انجام است و حقیقتی عینی و واقعیتی ثبوتی می باشد.
ب - دین مُرسَل:
آنچه از سوی خداوند متعال برای هدایت انسان به سوی رستگاری به واسطه ی رسولان الهی ارسال شده است، (دین مرسل) را تشکیل می دهد. به دیگر سخن، دین مرسل بخش یا تمام دین نفس الأمری است که از طریق وحی در اختیار پیامبران الهی گذاشته می شود تا به آدمیان برسانند.
هر چند این نام‌ها ناآشنا می‌نماید، ولی توجه به حقیقت دین و آنچه در صحنه ی تاریخ اتفاق افتاده، به سادگی وجود چنین مراتبی را آشکار می سازد: خداوند که آدمی را خلق کرد، و از آغاز و انجامش آگاه بود، برای سعادت و فلاح این موجود راهی روشن داشت (دین نفس الامری) که در هر زمان بخشی از آن نسخه ی الهی را برای آدمیان به وسیله ی رسولان فرو فرستاد (دین مرسل).
ما در کاربردهای مختلف لفظ (دین) نیز می توانیم این مراتب را باز یابیم: هنگامی که از دین یگانه ی الهی سخن می گوییم و آن را اسلام می دانیم (ان الدین عندالله الاسلام)، یا عقاید ناصحیح را از ساحت دین، خارج می شماریم، به دین نفس الامری توجه داریم. وقتی می گوییم: دین حضرت ابراهیم علیه السلام توحیدی بود. در دین حضرت موسی علیه السلام احکام سختی وجود داشت. دین اسلام دین خاتم است، دین اسلام ناسخ ادیان گذشته است. در تمام این جملات مراد ما از دین، دین مرسل است. بی توجه به مراتب دین و کاربردهای لفظ آن، گاه کژتابی های غریبی را در تفهیم و تفهّم به دنبال دارد.
یادآور می‌شویم که دو مرحله ی دین مکشوف و دین نهادی نیز از مراحل دیگر دین به حساب می آیند.
منابع مطالعه بیشتر:
1. مهدی هادوی تهرانی، ولایت و دیانت، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ دوم، 1380.
2. مهدی هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ اول، 1377.
3. مهدی هادوی تهرانی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، قم، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، چاپ اول، 1378.
پی نوشتها:
[1] نحل، 78.
[2] ذاریات ،56.
[3] ر.ک: صدرالمتألهین، الاسفار الاربعة، ج 3 ، ص 515.
منبع: hislamquest.net
