آیا در حال حاضر احکام و قوانین صدر اسلام کاربرد و کارآیی صدر اسلام را داراست یا خیر؟

کارآیی و کارکرد مجازات، در یک نظام کیفری طبیعی است که با درنظرداشت اهداف و فلسفه مجازات در آن نظام کیفری قابل بحث و بررسی است. معلوم است اگر اعمال مجازات اهداف مورد نظر را، به طور نسبی برآورده سازد، سیاست کیفری موفق عمل نموده و کارکرد مثبت داشته است.
با توجه به اینکه پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله آخرین پیام‌رسان الهی است که مجموعه دستوراتی را (دین اسلام) برای بشریت آورده است و قرآن کریم از او به عنوان خاتم پیامبران یاد نموده است.[1] و در احادیث داریم که: حلال محمد صلّی الله علیه و آله حلال الی یوم القیامه و حرام محمد حرام الی یوم القیامه[2]. و از طرفی احکام اسلامی و الهی تابع مصالح و مفاسدی می‌باشد و دین اسلام دین کاملی است؛ اگر اعمال مجازات مقدر در دین اسلام اهداف اعلام شده از سوی این مکتب را برآورده نسازد، طبعاً به معنای نفی خاتمیت و جهانی بودن دین اسلام است، در حالی که ثبوت موارد مذکور امری مسلم می‌باشد و آیات و روایات صریحاً بر کامل بودن،[3] جهانی بودن دین اسلام و خاتمیت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله دلالت دارد؛ پس قطعاً سیاست کیفری اسلام، در وضع و اعمال مجازات، مقررات کیفری را به گونه‌ای تنظیم نموده است که کارکرد صدر اسلام را، داشته باشد.
کارآیی نظام کیفری اسلام، در سایه اجتهاد مستمر، احکام قانونی و حکومتی، به ویژه انعطاف‌پذیر بودن مقررات جزایی، بالاخص تعزیرات، که میزان و کیفیت آن به دست حاکم است و اینکه در سیستم قانونگذاری اسلام برای نیازهای ثابت، قانون ثابت و برای نیازهای متغیر قانون متغیردر نظر گرفته است،[4] آشکار می شود.
استحقاق مجرم و اجرای عدالت، یکی از اهداف وضع و اجرای مجازات در اسلام می‌باشد و یکی از اهداف عام و کلی ارسال رسل و انزال کتاب های آسمانی اقامه قسط و عدل است. از سوی دیگر در بعضی مجازاتها بازدارندگی و ترساندن از ارتکاب جرم مورد نظر بوده است، برای مثال در اجرای قصاص نفس و عضو هدف ترهیبی عدالت بازدارندگی هم اکنون به طور نسبی قابل تأمین است. (و من قتل نفساً بغیر نفس او فساد فی الارض فکأنّما قتل الناس جمیعاً)[5] طبق ظاهر این آیه قتل یک انسان با حیات جامعه چنان گره خورده است، که گویا همه مجنی علیه قرار گرفته‌اند، اگر قاتل قصاص نشود، جان افراد جامعه در معرض خطر خواهد بود. از طرفی حق مجنی‌علیه نیز اقتضا داردکه قاتل قصاص گردد. (من یعمل سُوءً یُجْزَ به)[6] هر که کاری بدی انجام دهد باید به سزای آن برسد. این آیه به هدف سزادهی و عدالت اشاره دارد. هر گاه در جامعه مجازات قصاص باشد، مردمان از ترس مجازات کمتر به خون دیگران دست می‌آلایند. وقتی نفوس مردم حرمت یافت، رفاه و آسایش دیگران بهتر تأمین می شود.[7] بدیهی است که این کارکرد مختص زمان رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و صدر اسلام نیست و مقررات اسلام به گونه‌ای تنظیم شده است که به گذشته و آینده توجه داد.
لذا با عطف توجه به تحول‌پذیری بسیاری از احکام جنایی اسلام، وجود احکام حکومتی و تعزیرات، در شرایط متغیر زمانی و مکانی، قوانین جزایی اسلام می‌تواند پاسخگو باشد.
افزون بر این قرار دادن مجازات های حدود و تعزیرات که بخشی زیادی از مجازاتهای نظام کیفری اسلام را تشکیل می‌دهد با توجه به این که تعزیرات مقدار و میزان آن در ید حاکم است[8] و انعطاف‌پذیر است، اصل فردی بودن مجازات کاملاً در این نوع مجازات قابل اعمال است. قاضی می‌تواند حالات و روحیات و سابقة مجرم را درنظر گرفته و مجازات برای او تعیین کند، گرچه این اختیار و صلاحیت تا حدودی در قانون مجازات اسلامی محدود شده است، یعنی دارای حداقل و حداکثر می‌باشد؛[9] نیز گاهی یک مجازات به مجازت دیگر قابل تبدیل است و حتی اگر مجازات در زمان و یا مکانی اجرای علنی آن به مصلحت نباشد و یا موجب وهن اسلام گردد از اجرای آن خودداری می‌شود.[10] مجموعه عوامل مذکور به سودمندی و کارآیی مجازاتهای تعزیری کمک شایان خواهد نمود.
به هر حال مجازاتهای اسلامی از صدر اسلام تاکنون هدفهای عدالت، بازدارندگی، اصلاح، تربیت، ارعاب و ترهیب را که از اهداف اصلی وضع مجازات است، در این زمان برآورده می‌سازد و نباید مرعوب فشارهای تبلیغاتی دشمنان اسلام شد و برای رضایت خاطر آنان اقدام به بعضی اصلاحات و تغییرات نمود، زیرا آنان هیچگاه از حاکمیّت اسلام رضایت نخواهند داشت: (لن ترضی عنک الیهود ولا النصاری حتی تتبع ملتهم)؛ خطاب به رسول اکرم است که یهود و نصاری به کمتر از تبعیت تو از دین و آیین آنان راضی نخواهند شد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. حمید دهقان، تأثیر زمان و مکان بر قوانین جزایی اسلام، چ اول، پاییز 76، انتشارات مدین، قم.
2. خسروشاهی، قدرت الله، مقاله فلسفه مجازات از دیدگاه اسلام، مجله فصلنامه بصیرت، شماره 22 و 23، سال نهم، 79.
3. نوبهار رحیم، مقاله اهداف مجازات در جرایم جنسی مستوجب حدر در حقوق کیفری اسلام، نامه مفید، سال ششم، پاییز 79.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . احزاب/40، ماکان محمد ابا احد من رجالکم و لکن رسول الله و خاتم النبیین؛ محمد صلّی الله علیه و آله پدر هیچ یک از مردان شما نیست، لکن رسول خدا و خاتم پیامبران است.
[2] . کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج 2، ص 17.
[3] . مائده/3، الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت را بر شما تمام گردانیدم و دین اسلام را برای شما برگزیدم.
[4] . مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، قم، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1370، ج 2، ص 77.
[5] . مائده/32.
[6] . نساء/123.
[7] . اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای عمومی، تهران، انتشارات میزان، چاپ سوم، 1381، ج 1، ص 71.
[8] . قانون مجازات اسلامی، ماده 16 و موسوی خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، کتاب الحدود، ص 893، مسأله 1 و مسأله 5، ص 782 و 873.
[9] . این مطلب با مراجعه به کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) به خوبی روشن می‌گردد.
[10] . دهقان، حمید، تأثیر زمان و مکان بر قوانین جزایی اسلام، قم، موسسه انتشارات مدین، چاپ سوم، 1376، ص 235.