میزان موفقیت نظارت استصوابی در کشور ما تا چه حد بوده است؟

در نگاه اسلام، عبودیت پروردگار و اطاعت از او عالی‌ترین درجة کمال و باعث تأمین سعادت دنیوی و اخروی است. مردم‌سالاری دینی و جمهوری اسلامی به این معنا است که مردم در چهارچوب احکام الهی و ضوابط شرعی در سرنوشت خویش صاحب نقش باشند. برای حفظ این دو امر یعنی (جمهوریت و اسلامیت) در جامعه باید راه چاره‌ای اندیشید. به همین منظور در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نهادی مقدس به نام (شورای نگهبان) ایجاد شده که دارای وظایف و اختیارات بسیار مهم و تعیین کننده‌ای است. که از آن جمله و در رأس همة آنها، حفاظت از (اسلامیت) و (جمهوریت) آن است.
حال نکته در این است که تا چه اندازه این شورا که دارای نظارت استصوابی است، در اجرای مسئولیت‌ها و اعمال وظائف موفق بوده؟ به عبارت دیگر، اساساً نظارت استصوابی تا چه حد موفقیت داشته است؟
از آنجا که نظارت استصوابی حیطة وسیعی را به خود اختصاص می‌دهد و موضوعات فراوانی را در بر می‌گیرد و به جهت آن که این نوشتار گنجایش بیان همة آنها و ویژگی‌های آنها را ندارد، لذا به حوزه‌ای خاص و ‌آن هم دربارة نظارت استصوابی بر قانون توسط این رکن قانونی می پردازیم.
دربارة نظارت استصوابی بر قانون، ذکر این نکته لازم است که در یک نگاه کلی، عملکرد شورای نگهبان به عنوان حافظ نظام اسلامی، بسیار حائز اهمیت است. شورای نگهبان در طول مدتی که از تأسیس آن می‌گذرد تاکنون، برکات زیادی داشته است. برای نمونه، این شورا تاکنون با استناد به قانون اساسی و شرع مقدس، بر قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی به دقت نظارت داشته و آن دسته از قوانینی را که هماهنگ با این دو رکن اساسی (قانون اساسی و شرع) نبوده‌اند را رد نموده و تا اصلاحات لازم در آنها عملی نشده، آنها را تأیید نکرده است. مثلاً در دورة ششم مجلس شورای اسلامی (7/3/1379 7/3/1383) (دی‌ماه 1382) از مجموع 330 مصوبة مجلس که 240 عدد آن لایحه و 90 عدد آن طرح می‌باشد، 214 لایحه و 56 طرح به تأیید شورای نگهبان رسیده و 26 لایحه و 31 طرح مغایر قانون اساسی و شرع شناخته شده است.
نیز به طور کلی شورای نگهبان از تاریخ 15/4/1359 15/3/1382 طی 6 دورة مجلس شورای اسلامی، دربارة 2075 مصوبه اعلام نظر کرده که در مجموع 1980 مصوبه را به دلیل داشتن ایراد شرعی یا قانونی یا هر دو، تأیید ننموده است.[1]
همچنین شورای نگهبان، نظر خود را دربارة 216 فقره نامة دیوان عدالت اداری، منظور داشته، و در نهایت 60 مورد از این موارد را مغایر شرع شناخته است.
از نظارت شورای نگهبان بر قانون و مصوبات که بگذریم، می‌توان به نظارت این شورا بر قانونگذاری اشاره کرد. شورای نگهبان که وظیفة دیگر او، نظارت بر کاندیداهای نمایندگی مجلس شورای اسلامی و نیز کاندیداهای ریاست جمهوری و احراز صلاحیت آنان می‌باشد. همواره با سعی و کوشش و نیز دقت و ریزبینی از میان کاندیداهای مختلف، با بررسی های مجدانه خود صلاحیت آنها را تأیید می‌کند تا از ورود افراد فاقد صلاحیت لازم به مناصب مهم جلوگیری کند.
از جملة این ویژگی‌ها، التزام و اعتقاد و وفاداری نسبت به اسلام و جمهوری اسلامی و قانون اساسی است. شورای نگهبان با بررسی افراد و شناسائی آنها از طریق مراجعی که قانون مشخص نموده آن دسته از افرادی که فاقد چنین خصوصیتی باشند را رد صلاحیت کرده، مانع ورود او به مجلس می‌شود.
با وجود این اگر در جامعه شاهد نظارت هایی ناکارآمد وضعیت هستیم، به خاطر عواملی متعددی است که برخی از آنها عبارتند از:
1. جهل نسبت به تمام زوایای شخصیتی افراد؛
2. مصلحت اندیشی‌های مقطعی؛
3. تدلیس و فریب دادن ناظر. که امید است تا این موانع و موانع دیگری که در امر نظارت ها وجود دارد به حداقل میزان خود برسد و نظارت ها و تأیید صلاحیت ها بیش از پیش یا واقع امر نزدیک باشد و که مراجع نظارتی هر چه بیشتر در مقام نظارتی خود از حقوق ملت و دین خداوند پاسداری نمایند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. نگاهی به سیر نظارت استصوابی، سید علی حسینی نواز، ادارة کل روابط عمومی شورای نگهبان.
2. نظارت استصوابی، عباس نیکزاد، دفتر نظارت و بازرسی انتخابات استان قم.
3. ماهنامة فرهنگی آموزشی و اجتماعی ناظر امین، ش 5، 1382.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مجلة ناظر امین، ش 5، تیر 1382، ص 8.