برای حضور قلب در نماز، چه باید کرد؟

1. دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوی با معنویت، انجام مستحباتی چون اذان، اقامه و...؛
در کتاب های حدیث آمده است: شخصی از پیامبر درخواست کرد که راه حضور قلب بیشتر در نماز را به او نشان دهد. حضرت به او فرمان داد با شادابی وضو بگیرد. بنابراین، وضوی شاداب و با آداب، خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.

2. گزینش مکان مناسب برای نماز، دوری از مکان های شلوغ و پرهیز از هر آنچه موجب انحراف توجه از خداوند شود؛

3. نماز اول وقت؛

4. شرکت در نماز جماعت (به ویژه در جماعاتی که بعد معنوی بیشتری دارد)؛

5. دقت در مفاهیم و معانی نماز؛

6. در حال ایستاده به مهر نگریستن، در رکوع به پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر کردن؛

7. خالی کردن دل از دوستی دنیا و امور دنیوی و لبریز ساختن دل از عشق به خدا؛
توضیح: ذهن انسان همواره متوجه چیزی است که به آن عشق می ورزد؛ همانند عاشقی که لحظه ای از فکر معشوق خود بیرون نمی رود. اینکه ما در نمازهایمان همواره به فکر دیگر مسائل هستیم، به سبب تعلق شدید نفس به دنیا و حب آن است، ولی آن که عاشق حق شد، در هر حال و در هر کاری به یاد خدا خواهد بود، به گونه ای که گویی همیشه در نماز است.

8. توجه به اینکه مبدأ و منتهای انسان خداوند است و آنچه در این میان روی می دهد، با هدف امتحان آدمی و ابزاری برای رشد و کمال اوست.

9. توجه به عظمت و هیبت پروردگار و فقر و نیاز خود؛
طبیعی است که اگر انسان بداند در مقابل چه وجود بزرگ و عظیمی ایستاده و خود، عین فقر و وابستگی است، با تمام وجود خود را در عبادت صرف می کند.

10. مطالعه درباره نماز اهل بیت علیهم السلام ، عرفا، علما و اولیا؛

11. کسب معرفت از معانی، ذکرها و اعمال نماز؛
یکی از شاگردان آیت الله بهجت می گوید: (روزی به آقا عرض کردم: چه کنم در نماز حضور بیشتری داشته باشم؟ غالباً در نماز، توجه و حضور قلب ندارم؟) آقا سر را پایین انداخت، آنگاه سر را بلند کرد و فرمود: (روغن چراغ کم است!) من دانستم چه می گوید؛ یعنی معرفت کم است. ایمان قلبی و باطنی ضعیف است، وگرنه ممکن نیست با شناخت کافی، قلب حاضر نباشد.(1)

12. رعایت آداب ظاهری و باطنی نماز؛

13. توجه به فراغت وقت نماز؛
یکی از عوامل حضور قلب در نماز، (فراغت وقت) است. امام خمینی رحمه الله فراغت وقت را چنین معنا می کند:
(فراغت آن است که انسان در شبانه روز برای عبادت خود، وقتی را معیّن کند تا در آن زمان، اشتغال دیگری به غیر از عبادت نداشته باشد).(2)

14. توجه به فراغت قلب؛
فراغت قلب، مهم تر از فراغت وقت است و در واقع مقدمه ای برای رسیدن به آن است.
فراغت قلب، یعنی انسان نمازگزار هنگام عبادت، ذهن و قلب خود را از مشغله های دنیایی، فارغ و توجه قلب را از امور پراکنده و پریشانی خاطر منصرف کند تا با تمام دل با پروردگار به مناجات بپردازد. برای همین، سزاوار است انسان پیش از نماز، مدتی بر سجاده خود بنشیند و اندیشه خود را برای مناجات با خداوند خلوت کند، تا قلبش برای ملاقات با حضرت حق مهیا شود.
(هنگام نماز) و (هنگام ارتباط با خدا)، قله لحظات زندگی ماست. البته باید دانست که این لحظه ها از دیگر ساعت های زندگی ما جدا نیست. پریشانی در برنامه روزانه و نگرانی از آینده، در کاهش نشاط روحی و در پی آن، کاستن معنویت نماز مؤثر است. یکی از شاگردان علامه طباطبایی رحمه الله از نداشتن خشوع و حضور قلب در نماز ناراحت بود. نزد علامه رحمه الله رفت و راهنمایی خواست. علامه نخست پاسخ نداد، ولی پس از اصرار شاگرد فرمود: (شما نمی توانی!) شاگرد گفت: (آقا شما بفرمایید، دست کم اگر کسی پرسید، به او بگویم).
علامه رحمه الله پاسخ داد: (فکر در نماز دنبال افکار شبانه روز است. کسی که صبح تا ظهر به یاد خدا نبوده، نمی تواند هنگام نماز یاد خدا را استمرار دهد).
همچنین آیت الله بهجت، در پاسخ شاگردانش درباره حضور قلب فرمود:
یکی از عوامل حضور قلب این است که در تمام 24 ساعت، باید حواس خود را کنترل کنیم؛ زیرا حضور قلب مقدماتی دارد. باید در طول روز، چشم و گوش و دیگر اعضا و جوارح خویش را کنترل نماییم تا زمینه حضور قلب در هنگام نماز فراهم گردد.
آیت الله بهجت در سفارش دیگری می فرماید:
احساس لذت در نماز و حضور قلب، مقدماتی در خارج از نماز و مقدماتی در خود نماز دارد. آنچه باید خارج از نماز مورد ملاحظه باشد و به آن عمل شود، این است که انسان گناه نکند و قلب را سیاه و دل را تیره نسازد؛ چون معصیت و نافرمانی خداوند، دل را تیره می کند و نورانیت دل را از بین می برد.(3)

15. یاد مرگ؛
امام صادق علیه السلام می فرماید: (هنگامی که نماز واجب را می خوانی، در وقتش بخوان، مانند کسی که نماز وداع می خواند و می ترسد که بعد از این، توفیق نماز خواندن نیابد).(4)

16. دعا و درخواست از خداوند برای کسب توفیق حضور قلب در نماز؛

17. توجه به نوافل؛
امام صادق علیه السلام به نقل از پیامبر می فرماید: (خداوند فرمود: بنده به واسطه نوافل آن قدر به خدا نزدیک می شود که خدا او را دوست می دارد).(5)
نوافل سبب می شود کاستی های باطنی نماز جبران شود. همچنین قسمت هایی از نماز را که بدون حضور قلب خوانده ایم، خداوند بپذیرد.(6)

18. نشاط؛
منظور از نشاط این نیست که انسان خوش حال و خندان باشد، بلکه یعنی کسالت و بی حالی را از خود دور سازد. گاهی بر اثر روزمرگی و کار و فعالیت زیاد، خستگی و کسالت انسان را فرا می گیرد. امام محمد باقر علیه السلام در قسمتی از روایتی می فرماید: (وَ لَا تَقُمْ اِلَی الصَّلاهِ مُتکاسِلاً وَ لَا مُتناعِساً؛ در حال کسل بودن و سستی نزدیک به خواب (و خمیازه کشان) به نماز مشغول نشوید).(7)
این نشاط باید هم در چند دقیقه پیش از نماز و هم هنگام خواندن نماز حفظ شود.

19. ترک مکروهات نماز؛
نماز خواندن مقابل دری که باز است یا روبه روی عکس و مجسمه چیزی که روح دارد و همه چیزهایی که ممکن است حواس نمازگزار را پرت کند، مکروه است. نکاتی مانند انگشت شکستن و بازی با سر و صورت نیز بهتر است ترک شود.

20. نظم داشتن برای نماز اول وقت؛
نظم دغدغه فکری را از میان می برد. پس نماز و امور عبادی نیز اگر با نظم انجام گیرد، در حضور قلب مؤثر هستند.

21. عزم؛
باید تصمیم گرفت. با یک تصمیم قاطع، هنگام نماز افکار، خیالات و حواس پرتی را در حد توان کنار بگذارید. رعایت کردن دقیق موردهای گفته شده، در موفقیت این عزم بسیار مؤثر است. هر چه آنها دقیق تر انجام گیرد، در خودِ نماز هم موفق تر خواهید بود.

پی نوشتها:
1. رضا باقی‌زاده، برگی از دفتر آفتاب، ص 132.
2. امام خمینی، اربعین حدیث، ص 467.
3. برگی از دفتر آفتاب، ص 132.
4. بحارالانوار، ج 84، ص 233.
5. اصول کافی، ج 2، ص 352.
6. علل الشرایع، ج 2، ص 23.
7. شیخ کلینی، الکافی، ج 3، ص 299.

منبع: پرسمان نماز، محسن محمدی، نشر: قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما (1389)