در اسلام به چه کسی شهید اطلاق میشود؟ شهید زنده کیست؟انواع و اقسام شرایطی که از دید اسلام کسی که آنها را داراست شهید محسوب میشود چیست؟

معنای شهادت و شهید از نظر اسلام
شهید از نظر لغوی به معنای شاهد و گواه است و از نظر اصطلاح فقهی: (الشّهیدُ القتیلُ فی سبیل الله تعالی لانَّ المَلائکةَ للرحمانِ تشهَدُهُ او لاَنَّ للهَ تعالی و ملائکتَهُ شُهُود لَه بالجنّةِ اَو لانّهُ ممّنْ یستشْهِدُ به یومَ القیامَة علی الاُمَمِ اَو لسقوطهِ علی الشهادةِ اَیْ الارضَ اَو لانَّهُ حیّ عند ربّهِ حاضرٌ او لانَّهُ یشهَدُ ملکوتَ الله و مُلْکَهُ)؛[1] شهید کسی است که در راه خداوند کشته ‌شود و به او شهید گفته می‌شود. به خاطر حضور فرشتگان رحمت بر آنها یا به خاطر آن که خداوند و فرشتگان شاهد او برای بهشت هستند یا او از کسانی است که در قیامت از آنان بر امت‌های گذشته گواهی خواهند یا بدان جهت که بر زمین افتاده است. یا آن که نزد پروردگار زنده و حاضر است، یا آن که چون ملکوت و ملک خداوند را مشاهده می‌کند.
شهید به معنای خاص به کسی اطلاق می‌شود که در میدان جنگ و در راه خدا به شهادت برسد و دارای احکام خاصی است از جمله عدم نیاز به غسل و کفن است؛ (الشّهید اِذا ماتَ فی المَعرکَةِ لا یُغسّلْ و لا یکفّن ذهبَ اِلیهِ علماءُنا اَجمعُ)؛[2] شهید اگر در میدان جنگ به شهادت برسد غسل نمی‌شود و کفن نیاز ندارد و علمای شیعه بالاتفاق قائل به این دیدگاه هستند.
(الشّهیدُ المقتُولُ فی المَعرکَةِ عند الجهاد مع الامامِ علیه السّلام او نائبهِ الخاصِ و یلحقُ به کلّ من قیل فی حفظ بیضة الاسلام فی حال الغیبة... فلا یجبُ تغسیلهم بل یدفنون کذلک بثیابهم)؛[3] شهید به کسی اطلاق می‌شود که در میدان جنگ در رکاب امام علیه السّلام یا نائب خاص او کشته شود و ملحق می‌شود به او هر کسی که در دوران غیبت در راه حفظ اساس اسلام در میدان جنگ کشته شود، چنین افرادی نیاز به غسل ندارند، بلکه دفن می‌شود به همان حالت با لباسهایشان.
مرحوم امام نیز در این باره فرموده‌اند: (شهید کسی است که در رکاب امام علیه السّلام و یا نائب خاص آن جناب به جهاد رفته و کشته شده باشد. البته غسل وقتی از او ساقط است که در معرکه جنگ و در حالی که جنگ برپاست، جان سپرده باشد و یا اگر در خارج از معرکه افتاده، قبل از آن که مسلمانان او را زنده یافته باشند، از دنیا رفته باشد و امّا اگر بعد از جنگ او را یافته باشند، در حالی که رمقی در او باشد و سپس در همان جا بمیرد واجب است بنابر احتیاط غسل دادن و کفن کردنش و در صورتی که جانش در خارج معرکه بیرون شود، غسل و کفنش علی الظاهر واجب است. کسی هم که در رکاب امام معصوم و یا نائب خاص او کشته نشده بلکه در راه حفظ اساس اسلام کشته شده ملحق به کشته در رکاب امام علیه السّلام است، ‌او نیز غسل و حنوط و کفن ندارد.)[4]
بنابراین در اصطلاح فقهی شهید به کسی اطلاق می‌شود که در میدان جنگ کشته شود، امّا اگر کسی در خارج از میدان جنگ کشته شود، حکم فقهی شهید را ندارد و باید او را غسل دهند و کفن نمایند . بر این اساس گفته می شود شهادت در فرهنگ دین مقدس اسلام دو معنای متفاوت دارد:
1. معنای خاص؛ که همان کشته شدن در معرکه و میدان جنگ در راه خدا است که دارای احکام ویژه ای در فقه اسلامی است مثلاً می گویند شهید نیاز به غسل و کفن ندارد، بلکه با همان لباس خونین دفن می شود.
2. معنای گسترده و عام؛ که انسان در مسیر انجام دادن وظیفه ای الهی که در روایات وارد شده است کشته شود ، چنین فردی شهید است اما احکام فقهی شهید به معنای خاص در حق وی جاری نمی شود .
البته هر کس در حین ادای وظیفه ای به هر صورت از دنیا برود، شهید است، چنان که در روایات اسلامی نیز آمده که چند گروه شهید از دنیا می روند:
1. کسی که در طریق تحصیل علم از دنیا برود؛
2. کسی که در بستر از دنیا برود، ولی به حق پروردگار و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت آن حضرت معرفت داشته باشد؛
3. کسی که برای دفاع از مال خویش در برابر مهاجمان ایستادگی کند و کشته شود.
بنابراین، کسانی که عقیدة حق داشته و در مسیر حقیقت گام بر می دارند و در همین راه از دنیا می روند براساس اشاره قرآن کریم و روایات اسلامی در زمرة شهدا قرار دارند و اجر شهداء را می برند، خداوند متعال می فرماید:
(وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ)[5]
و آنان که به خدا و رسولانش ایمان آورند، به حقیقت راستگویان عالمند و برایشان نزد خدا اجر شهیدان است، پاداش اعمال و نور ایمانشان را (در بهشت) می یابند.)[6]
در روایت آمده که شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: (از خدای بخواه که شهادت را برای من روزی کند. امام علیه السلام فرمود: (مؤمن شهید است) سپس آیه 19 سوره حدید را تلاوت کرد.[7]
حضرت امام باقر علیه السلام می فرماید:
(آن کس از شما که به مسأله ولایت آشنا باشد و در انتظار ظهور مهدی (عج) به سر برد و خود را آمادة (حکومت عدل جهانی او) سازد، مانند کسی است که با مهدی آل محمد صلّی الله علیه و آله با سلاحش جهاد کرده باشد.)
سپس فرمود: (بلکه به خدا سوگند مانند کسی است که همراه رسول الله با سلاحش جهاد کرده باشد.)
و برای مرتبه سوم بیان داشت: (بلکه به خدا سوگند همانند کسی است که با رسول خدا صلی الله علیه و آله در خیمة او شهید شده باشد.)
بعد فرمود: (دربارة شما آیه ای از قرآن نازل شده است.) راوی می گوید پرسیدم کدام آیه فرمود آیه 19 سوره حدید...)[8]
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: (اذا جاء الموت لطالب العلم و هو علی هذا الحال مات شهیدا؛ کسی که در راه تحصیل علم از دنیا برود، شهید مرده است.)[9]
قال علی علیه السّلام : (من مات منکُم علی فراشه و هو علی معرفةِ حقِ ربّه و حقّ رسوله و اهل بیتهِ مات شهیداً)؛[10] کسی که در بستر از دنیا برود امّا معرفت حق پروردگار و معرفت واقعی پیامبر صلّی الله علیه و آله و اهل بیتش را داشته باشد، شهید از دنیا رفته است.
قال الصادق علیه السّلام : (من قتل دون ماله فهو شهیدٌ)؛[11] کسی که برای دفاع از مال خود کشته شود، شهید است. هم چنین افراد دیگری که در مسیر حق کشته می‌شوند یا می‌میرند شهید محسوب می‌شوند ولی هیچ کدام از اینها شهید به معنای خاص نبوده و احکام شهید اصطلاحی هم درحق آنها جاری نمی شود .

پی نوشتها:
[1] . محمد حسن نجفی (ره)، جواهر الکلام، دار احیاء التراث العربی، ج 4، ص 88، به نقل از قاموس اللغة.
[2] . علامه حلی (ره)، تذکرة الفقهاء، مؤسسه آل البیت، 72، قم، ص 371.
[3] . سید محمدکاظم طباطبایی، یزدی(ره)، العروة الوثقی، مکتب و کلاء الامام الخمینی، بیروت، 1410 ق، ج 1، ص 276.
[4] . مرحوم امام خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، انتشارات دار العلم، 69، ج1، ص 98 و 99.
[5] حدید/19
[6] . ر.ک: ناصر مکارم شیرازی و همکاران، نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1367 ش، ج 23، ص 349، 350، 355.
[7] . ر.ک: الجمعه العروسی الحویزی، نورالثقلین، قم، مطبعة العلمیة، چاپ سوم، بی تا، ج 5، ص 243.
[8] . نورالثقلین، همان.
[9] . ر.ک: علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج 1، ص 186.
[10] . نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 232، ص 765.
[11] . سفینة البحار، ج 1، ماده (شهد).
منبع: اندیشه قم