چرا حضرت محمد صلی الله علیه و آله در حال نماز قبله را عوض کردند و این کار را بعد از نماز انجام ندادند؟

این پرسش باید در دو محور پاسخ داده شود:
1. خلاصه‌ای از ماجرای تبدیل قبله: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سیزده سال تمام در مکه، به سوی بیت المقدس نماز می‌خواند، پس از مهاجرت به مدینه دستور الهی این بود که همچنان به سوی بیت المقدس نماز گذارد؛ ولی رشد و ترقی مسلمانان سبب شد که خوف و ترس محافل یهودی را فرا گیرد، لذا آنها شروع به کارشکنی نمودند و سرزنش پیامبر اسلام را آغاز نمودند که از جمله جریان قبله بود. یهودی‌ها می‌گفتند: محمد صلی الله علیه و آله مدعی است که دین مستقل آورده است و شریعت او ناسخ آئین گذشته‌هاست؛ در حالی که قبله مستقلی ندارد. این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، حضرت با حالت نگرانی شب‌ها از خانه بیرون می‌آمد و به آسمان نگاه می‌نمود و در انتظار نزول وحی در این باره بود، تا این که این آیه نازل شد: قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها[1] یعنی نگاه‌های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان (برای تعیین قبله نهایی) می‌بینیم. اکنون تو را به سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی باز می‌گردانیم. بالاخره روزی در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله دو رکعت نماز ظهر را خوانده بود، امین وحی فرود آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله را مأمور کرد که به سوی مسجدالحرام روی گرداند.[2]
2. اما درباره این که چرا حضرت محمد صلی الله علیه و آله در حال نماز قبله را عوض کرد و این کار را برای بعد از نماز نگذاشت؟
اولاً باید گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در امر تغییر قبله همانند سایر امور دقیقاً طبق دستور وحی عمل کرد؛ یعنی مسأله تبدیل قبله چیزی نبود که براساس دل خواه پیامبر صلی الله علیه و آله در زمان خاصی و در حالت خاص انجام گرفته باشد؛ بلکه دقیقاً به فرمان وحی در زمانی که دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود وحی نازل شد و دستور داده شد که ادامه نماز را به سوی مکه بخواند. لذا مرحوم صدوق در کتاب (مَنْ لا یحضره الفقیه) روایتی را چنین نقل کرده است: (وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله دو رکعت از نماز ظهر را به جا آورد جبرئیل نازل شد و این آیه را بر او خواند که ... فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ[3] یعنی پس روی خود را به سوی مسجدالحرام برگردان. بعد جبرئیل دست پیامبر صلی الله علیه و آله را گرفت و او را به سوی کعبه برگردانید و تمام آنان که پشت سر حضرت در نماز بودند به سوی کعبه برگشتند.[4]
از این روایت به آسانی به دست می آید که پیامبر صلی الله علیه و آله را جبرئیل به دستور خداوند در همان حالت نماز از بیت المقدس به سوی کعبه برگردانده است. و این، کار خود پیامبر صلی الله علیه و آله نبوده است تا آن را برای بعد از ادای نماز به تأخیر بیندازد. و حتی در برخی روایات آمده است: (...فنزل جبرئیل فاخذ بعضدیه و حوّله الی الکعبة)؛[5] یعنی جبرئیل نازل شد و دو بازوی پیامبر را گرفت و او را به سوی کعبه برگردانید؛ بنابراین تبدیل قبله در حال نماز کاملاً طبق برنامه الهی و دستورالعمل خداوند به جبرئیل انجام شده است، که پیامبر را در همان حالت نماز به سوی کعبه برگرداند و روی گرداندن کار خود پیامبر نبوده است.
ثانیاً: چون یهودی‌ها مسأله قبله و نماز گزاردن پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان را با حساسیت پی گیری می‌کردند و به عنوان یک نقص بر دین اسلام مطرح می‌نمودند که چرا قبله مستقل ندارد! خداوند خواست در همان حالت نماز پیامبرش را به سوی کعبه قرار دهد تا عظمت این پیامبر صلی الله علیه و آله و این دین و کعبه را به آنها بفهماند و به این نکته توجه دهد که مسلمین و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به اندازه‌ای مهم هستند که در حالت عبادت و نماز، خواست قلبی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله برآورده می‌شود و امین وحی دست او را می‌گیرد و به سوی قبله جدید متوجه می‌کند؛ زیرا به علت سخنان ناشایسته یهودی‌ها پیامبر بسیار آرزو داشته است که مسأله قبله به نحوی حل شود.
ثالثاً: گذشته از سخنان یهودی‌ها، تغییر قبله جنبه امتحان برای عده‌ای از مسلمانان را نیز داشته است؛ زیرا مقصود از این کار در آن حالت که هیچ کسی گمان نمی‌کرد، در واقع بدین معناست که خداوند مؤمنان حقیقی را از مدعیان ایمان جدا کند و مشخص نماید که چه کسانی کاملاً تحت فرمان پیامبر، بدون چون و چرا رفتار می‌کنند و چه کسانی نمی‌کنند، لذا در آیه در این باره چنین آمده است: وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاَّ عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ[6] یعنی تغییر قبله از آن طرفی که بر آن نماز گزاردید برای این بود تا موافق را از مخالف تمیز دهیم و این کار برای غیر آنهایی که خداوند آنان را هدایت کرده است کار دشواری بوده است. از این آیه شریفه معلوم می‌شود که تغییر قبله برای برخی از مسلمانان نیز جای سؤال داشته است که چرا قبله‌ای که آنها بدان سوی عبادت می‌کرده‌اند تغییر می‌نماید؛[7] پس تغییر قبله در حالت نماز خواندن، می‌تواند بدین معنا باشد که مسلمانان به اهمیت این کار پی ببرند و به عظمت کعبه واقف شوند، و در پیروی مطلق از عمل پیامبر صلی الله علیه و آله مورد امتحان قرار گیرند و معلوم شود که تا چه اندازه تسلیم و مطاع پیامبر صلی الله علیه و آله هستند.
رابعاً: تغییر قبله در حالت نماز یکی از معجزات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله محسوب می‌شود، چون طبق محاسبات دانشمندان هیئت سابق، عرض جغرافیایی مدینه 25 درجه و طول آن 75 درجه و 20 دقیقه محاسبه شده است، طبق این محاسبه قبله‌هایی که در مدینه استخراج می‌شد با محراب پیامبر صلی الله علیه و آله که اکنون به همان وضع سابق مانده است تطبیق نمی‌کرد، و این سبب حیرت عمده‌ای از اهل فن بوده است؛ لکن دانشمند بزرگ سردار کابلی بر اساس مقیاس‌های امروزی اثبات کرده است که عرض مدینه 24 درجه و 75 دقیقه، و طول آن 39 درجه و 59 دقیقه است. طبق این نظر علمی دقیق، قبله مدینه 45 درجه از نقطه جنوب انحراف دارد و این استخراج درست با محراب پیامبر صلی الله علیه و آله بدون کم و کاست انطباق دارد. این خود از معجزات الهی آن حضرت است که بدون آن که بعد از نماز براساس دقت فکری و عقلی و یا ابزار خاصی، سمت قبله را مشخص کند، در همان حال نمازش دقیقاً به سوی کعبه نماز را ادامه داده است و این نبوده است جز براساس وحی خداوند که معجزه آن حضرت محسوب می‌شود.[8] بی‌تردید اعجاز بودن این کار در صورتی کامل‌تر بود که در حال نماز قبله پیامبر صلی الله علیه و آله تغییر نماید و درست با واقع مطابق باشد، و گرنه اگر بعد از نماز قبله را تغییر می‌داد ممکن بود برخی گمان می‌کردند که حضرت بر اساس محاسبه علمی خودش، این دقت را انجام داده و کار جبرئیل و یا عمل اعجازگونه نبوده است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان، ج 1، ص 315 تا 338، نشر مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1403 ق.
2. ناصر مکارم شیرازی ، پرسش ها و پاسخ های مذهبی، ج 4، ص 82 تا 94، نشر انتشارات جوان، قم بی تا.
3. حسن زاده آملی، هزار و یک نکته، نکته های: 404، 812، 833، نشر فرهنگی رجا تهران، 1364 ش.

پی نوشتها:
[1] . بقره/ 144.
[2] . سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، نشر مرکز دارالتبلیغ اسلامی، بی تا، ج 1، ص 396 و 397.
[3] . بقره/ 144.
[4] . صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضر الفقیه، بیروت، نشر دار التعارف، 1401 ق، ج 1، ص 178.
[5] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، نشر مکتبة العلمیة الاسلامیة، بی تا، ج 1، ص 223.
[6] . بقره/ 143.
[7] . سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، نشر پیشین، ج 1، ص 396.
[8] . سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، نشر پیشین، ج 1، ص 397 و 398.
منبع: اندیشه قم