مراد از آیه« اقرأ بسم ربک » چیست ؟ مگر چیزی نازل شده بود تا پیامبر -صلی الله علیه وآله- آن را بخواند

در مورد اوّلین آیه‌ای که بر پیامبر اکرم نازل شد دو نظر وجود دارد که در ذیل به آنها اشاره می‌شود.
1. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: وقتی گفته می‌شود قرأت الکتاب معنایش این است که از ضمیمه کردن چند حرف از آن، کلمه ساختم و از ضمیمه کردن کلمات آن با یکدیگر جمله‌هایی درآورده، مطالبی استفاده کردم، هر چند که آن حروف و این کلمات را به زبان هم نیاورده باشی پس قرائت هم شامل مطالعه می‌شود و هم شامل آنجایی که جمع حروف و کلمات را تلفظ بکنی و هم آنجایی که این عمل را با شنیدن انجام دهی، که اطلاق قرائت بر معنای اخیر تلاوت هم نامیده می‌شود و ظاهر این که در آیه به طور مطلق فرمود: اقرأ منظور از آن معنای اول است و مراد امر به تلقی آیات از قرآن است که فرشته وحی از ناحیه خدا به آن جناب وحی می‌کند، پس جمله مورد بحث امر به قرائت کتاب است که خود این امر هم از آیات آن است و این نظیر گفتار هر نویسنده‌ای است که در آغاز نامه‌ای که به دیگری می‌نویسد سفارش می‌کند که این نامه را بخوان و به آن عمل کن پس از این سیاق دو احتمال تأئید می‌شود.
اوّل این که این آیات اولین آیاتی است که از قرآن کریم بر پیامبر اکرم ص نازل شده دوّم این که تقدیر کلام (اقرا القرآن) و یا چیزی که این معنا را برساند می‌باشد.[1]
بنا به نظر علامه طباطبایی مراد از آیه اقرأ باسم ربک آن است که بعد از کلمه اقرأ مفعول محذوف داریم یعنی اقرا القرآن یا چیزی شبیه به آن به این معنا که قرآن را بخوان (مطالعه کن) و به آن عمل کن. هم چنین می‌توانیم آیه را این گونه تفسیر کنیم.
که اقرأ القرآن مفتتحا باسم ربک یعنی بخوان قرآن را و با نام پروردگارت آغاز کن.[2]
2. نظر و تفسیر دوّم آن است که حرف باء در عبارت اقرأ باسم ربک، باء زائده است و معنی آیه این می شود که بخوان نام پروردگارت را و مقصود خواندن خداست به اسماء جلال و جمال.
آن ذات مقدسی که موجودات را خلق فرموده و ازکتم عدم بیرون آورد...[3] از آن جمله علامه طبرسی در تفسیر مجمع البیان ذیل همین آیه می‌فرمایند: پس باء (باسم) زاید است و بیانش اقرأ اسم ربک است.[4] هم چنین شیخ الطائفه همین عبارات را (بعینه) در تفسیر التبیان، بیان کرده و معتقد است باء در اقراء باسم ربک زائده است.[5]
با این همه علامه طباطبایی این نظر را ردّ کرده می‌فرمایند: آیه شریفه امر به مطلق قرائت نیست و نخواسته با چشم پوشی از مفعول فعل اقرأ را به طور لازم استعمال کرده باشد و نیز منظور از این دستور، خواندن برای مردم نیست هر چند که خواندن بر مردم هم یکی از اغراض نزول وحی است و نیز کلمه باسم ربک مفعول فعل اقرا و حرف باء در آن زائده و تقدیر کلام اقرا اسم ربک یعنی بسم الله الرحمن الرحیم هم نیست.
و جمله باسم ربک متعلق است به کلمه‌ای در تقدیر نظیر اقرأ مفتتحا و یا مبتدئا باسم ربک.[6]
در تفسیر نمونه می‌خوانیم: بعضی گفته‌اند مفعول در جمله (اقرا باسم ربک) محذوف است و در اصل چنین بود اقرا القرآن باسم ربک (قرآن را با نام پروردگارت بخوان) و به همین جهت بعضی این آیه را دلیل بر آن گرفته‌اند که بسم الله جزو سوره‌های قرآن است. و بعضی باء را زائده دانسته و گفته‌اند: منظور این است که نام پروردگارت را بخوان ولی این تفسیر بعید به نظر می‌رسد چرا که مناسب این است که گفته شود نام پروردگارت را به یاد آور.[7]
نتیجه: از آن چه گفته شد می‌توانیم این نتیجه را بگیریم: این که خداوند به پیامبر اکرم ص فرمودند: بخوان به نام پروردگارت منظور این است که بعد از کلمه بخوان (اقراء)، مفعول حذف شده است یعنی می‌تواند این باشد که بخوان قرآن را به نام پروردگارت یا بخوان قرآن را در حالی که به نام پروردگارت آغاز میکنی یا مواردی از قبیل: و چون این اوّلین آیه و اوّلین مرتبه نزول وحی بر پیامبرت بوده است بنابراین منظور آن است آن چه را پس از این بر تو نازل می‌کنیم با نام پروردگارت برخود و دیگران بخوان.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 ترجمه تفسیر المیزان، ج20، ص546 به بعد.
2 تفسیر نمونه، ج27، ص153 به بعد

پی نوشتها:
[1]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه موسوی، سید محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش، ج20، ص547.
[2]. قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، بنیاد بعثت، 1377ش، ج12، ص289.
[3]. ثقفی تهرانی، محمد، تفسیر روان جاوید، انتشارات برهان، 1398ق، ج5، ص411.
[4]. ترجمه مجمع البیان، مترجمان، انتشارات فراهانی، 1360ش، ج27، ص179.
[5]. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دارالاحیاء التراث، ج10، ص378.
[6]. ترجمه المیزان، ج20، ص547.
[7]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، ج27، ص155.
منبع: اندیشه قم