سرقفلی چیست؟ و آیا مشروع است یا خیر؟

منشأ پیدایش قفلی از این جاست که چون مال الاجاره محل کسب ترقی می کرد و مالک نمی توانسته اجاره را بالا ببرد یا مستأجر را از آن محل بیرون کند و گاهی یک محل کسب و مغازه سالهای متمادی در دست مستأجر با همان مبلغ اجاره سابق باقی می ماند، بدون اینکه چیزی به مال الاجاره افزوده شود و مالک نه قدرت داشته مستأجر را بیرون کند و نه بر مال الاجاره بیفزاید، در حالی که نظایر محل مزبور چندین برابر اجاره داده می شده است. براین اساس باید گفت این گونه محل کسبها و گرفتن سرقفلی روی آنها اقسامی دارد که بعضی از آنها مشروع و حلال و بعضی از آنها نامشروع و حرام می باشد و فعلا بعضی از اقسام آن را که بیشتر محل سؤال و ابتلا است بیان می کنیم: 1 مالک در اول امر که می خواهد مغازه و محل کسبی را به کسی اجاره دهد، می تواند هر مقداری که بخواهد بعنوان سرقفلی از مستأجر بگیرد که محل را به او اجاره دهد و گرفتن این نوع سرقفلی مشروع و حلال است و پس از اجاره، مستأجر حق رجوع به مالک را ندارد. 2 اگر مستأجر حق داشته باشد (طبق قرارداد اولیّه اجاره) محل را به شخص ثالثی اجاره دهد، می تواند از او مبلغی به عنوان سرقفلی بگیرد که محل را به او اجاره دهد نه به دیگری و این نحو سرقفلی نیز حلال و بی مانع است و در این صورت نیز مستأجر دوم حق رجوع به مستأجر اوّل را برای پس گرفتن سرقفلی ندارد. 3 اگر مستأجر در ضمن عقد اجاره یا غیر آن با موجر شرط کند که مال الاجاره را تا مدتی معین زیاد نکند و علاوه حق بیرون کردن او را نداشته باشد. در این فرض اگر مالک بخواهد او را خارج کند، مستأجر می تواند مبلغی بعنوان سرقفلی از مالک برای اسقاط حق خود و تخلیه محل بگیرد. این قسم سرقفلی نیز حلال و مشروع است. 4 اگر مالک حق بالا بردن مال الاجاره و یا حق تخلیه محل اجاره را داشته باشد در این صورت پس از پایان مدت اجاره، مستأجر حق گرفتن سرقفلی ندارد و بدون رضایت و اذن مالک نمی تواند در محل بماند و اگر مالک اجازه ماندن در محل را نداد، مستأجر شرعاً موظف به تخلیه محل است و ماندن او در محل حرام می باشد و در این فرض فرقی نیست بین اینکه اجاره کوتاه مدت بوده یا بلند مدت، چه بودن مستأجر در مدت اجاره موجب زیاد شدن ارزش محل شده باشد یا نه، چه بیرون رفتن او از محل، موجب ضرر و زیان در کسب او بشود یا نشود و خلاصه در چنین فرضی گرفتن مبلغی به عنوان سرقفلی نامشروع، و گیرنده مدیون و ضامن است. 5 در صورتی که مالک مغازه ای را که مثلا مال الاجاره ماهانه اش ده هزار تومان است ولی چون نیاز به مبلغی پول دارد با رضایت مغازه را به مدت مثلا یک سال به ماهی دو هزار تومان اجاره می دهد به علاوه مبلغ پانصد هزار تومان یا کمتر یا زیادتر بعنوان سرقفلی نقد می گیرد و در ضمن شرط می کنند تا زمانی که مستأجر در محل مزبور ساکن است ماه به ماه و سال به سال اجاره را به همان دو هزار تومان تمدید کند و حق افزودن بر مال الاجاره نداشته باشد و چنانچه مستأجر بخواهد محل را به دیگری اجاره دهد حق داشته باشد و مالک هم حق داشته باشد که از شخص ثالث که مغازه را اجاره کرده همان مال الاجاره اول یعنی فقط دو هزار تومان را بگیرد نه بیشتر و سال به سال اجاره را با همان مال الاجاره تمدید کند، در این صورت مستأجر اول می تواند محل را به مستأجر دوم اجاره دهد و واگذار کند و مبلغی هم بعنوان سرقفلی به همان مقدار که خودش داده یا بیشتر یا کمتر، در مقابل رفع ید و تخلیه محل از آن شخص که به او اجاره داده و تحویل داده بگیرد و در این فرض مالک حق مخالفت ندارد، چون مستأجر طبق شرطی که کرده ذی حق بوده و حق گرفتن سرقفلی و واگذاری به غیر را داشته است.