آخوند خراسانی در مقطع زمانی انقلاب مشروطه زندگی می کردند. و نتایج سوء مشروطه و منحرف شدن آن از مسیر ابتدایی، سبب شد که عده ای از علما به مخالفت با آن بپردازند. اما مخالفت علما را باید صحیح درک کرد. امروز همه می دانیم که شیخ فضل الله نوری، خواستار مشروعه بودن مشروطه بود، اما ایشان را به دلیل مخالفت با مشروطه اعدام کردند. در حالی که ایشان با اصل مشروطه مخالف نبودند. پس بهتر است با مراجعه به اصل کلمات آخوند خراسانی، موضع اصلی ایشان را درک کنیم.
آخوند خراسانی در جلسه ای که علما جمع بودند، موضع منفی نسبت به حکومت داشتند و با سایر علمایی که نسبت به حکومت موضع مثبت داشتند، بحث می کنند. اما کلمات ایشان سنخ مخالفتشان را نشان می دهد. که این مخالفت ها با اصل حکومت نیست. دو عبارت زیر از ایشان این مطلب را به خوبی اثبات می کند:
(اگرچه تشکیل حکومتی مبتنی بر علایق دینی شیعی که در رأس آن علما باشند و نیز اجرای کلّیه‌ی قوانین شرع از جمله در مورد مخالفان اسلام و تشیّع برای ما کمال مطلوب است.
عقل اقتضا می‌کند که بگوییم دخالت در امور سیاسی، اگر به معنای مراقبت و نظارت بر کار حکومت و مبارزه با فسادهای موجود در آن باشد، از اوجب واجبات و اهمّ فرایض برای ماست.)[1]
اصل اشکالات و نگرانی های آخوند خراسانی از مفاسد احتمالی بعد از تشکیل حکومت است. و این نگرانی ها، ریشه در اوضاع و شرایط زمان او، و شناخت او داشته است. از جمله ایشان می فرمایند:
(سیاست به معنای اداره‌ی امور مملکت، یک فن است و دوام ریاست و قوام رعیّت در گرو آشنایی کامل با این فن است. )[2]
پس این نگرانی های او قابل توسعه به همه زمان ها و همه شرایط نیست. مثلا ایشان می فرمایند:
(مردم، ما را نایبان امام زمان(عج) می‌دانند و وقتی حکومتی برپا کنیم و خود در رأس تشکیلات حکومت قرار بگیریم، توقّع دارند حکومت ما همان گونه باشد که حکومت آن بزرگوار خواهد بود.)
در حالی که امروز به وضوح می بینیم که مردم ما درک می کنند که فرق هایی بین حکومت فعلی و حکومت دینی مطلوب است. و اصل و اساس تلاش برای برپایی این حکومت و مجاهدت برای اقتدارش، برای این بوده که قائل به همه یا هیچ نیستیم ، بلکه هر قدر که برایمان مقدور شود ، نسبت به همان مقدار وظیفه داریم.
[1]. دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش، اکبر ثبوت، فصل اوّل، صفحه‌ی 18.
[2]. همان.
