در این زمینه باید به ابعاد مختلفی توجه کرد مثل: مبانی عقلی و عقلایی این گونه احکام، مبانی دینی و شرعی این گونه احکام، و چگونگی و کیفیت خود این احکام و ... که در این جا بخشی از آنها را طرح می کنیم.
راجع به مبانی عقلی و عقلایی، باید توجه کنیم که بشر به ضرورت هایی در اجتماع زندگی می کند و ماهیت زندگی اجتماعی، الزاماتی را با خود به همراه خواهد آورد. که لزوم وجود حکومت، مخارج آن، تفاوت های شهروندان در توانایی ها برای رفع نیازشان و ... از آن جمله اند. که با توجه به همین مبانی، اخذ مالیات در همه جا معقول و منطقی دانسته می شود.
و از نظر شرعی و دینی نیز، علاوه بر نکته قبل که به حکومت مربوط بود و در دین حکومت در اصل امری الهی است و خدا باید ضوابط و حدود آن را تعیین کند، با این مساله هم مواجهیم که مالک اصلی خدای متعال است و حتی خودمان نیز بنده او و در ملکیت او هستیم، بنابراین باید مال و اموال مان را مطابق دستور او بپردازیم. که با توجه به آیات صریح قرآن خمس و زکات واجب می شوند.
وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیرٌ (41 انفال) و بدانید آنچه را که سود می‌برید برای خدا است پنج یک آن و برای رسول و خویشاوند او و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان، اگر به خدا و آنچه را که در روز فرقان روزی که دو گروه یکدیگر را ملاقات کردند بر بنده‌مان نازل کردیم ایمان آورده اید، و خداوند بر هر چیز توانا است.
الَّذینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (7 فصلت) همانهایی که زکات نمی دهند و نسبت به آخرت کافرند.
اما راجع به کیفیت حکم فقط به چند مورد اجمالی اشاره می شود که این اموال برای مخارج جامعه است و حتی همان بخشی هم که بیان شده باید در اختیار امام قرار گیرد، به خاطر جایگاه حقوقی اوست. در واقع امام که رهبر جامعه است باید این پول را در اختیار داشته باشد و در مواضعی که صلاح می داند، خرج کند. و نکته دیگر آنکه بر خلاف یک تصور غلط، خمس به هر سیدی داده نمی شود. بلکه برای فقرای سید است و در قبال این مطلب که آنها از زکات محروم شده اند، خمس به آن ها می رسد تا فقرای سید تا حدی نیازهایشان مرتفع شود.
و راجع به بعضی تفاوت ها در بین شیعه و سنی، نیز باید بگوییم که بخشی از اهل سنت، خمس را منحصر در غنیمت جنگی می کنند. حال آنکه از نظر لغوی معنای "غنم" (کلمه ذکر شده در قرآن) اعم از غنیمت جنگی است و غنیمت جنگی تنها یکی از مصادیق "غنم" است. این مساله از ابعاد مختلف قابل بررسی است که در کتب اجتهادی و بحث های فقهی مفصل بدان پرداخته می شود و اثبات می گردد که خمس اعم از غنیمت جنگی است. و حتی بعضی از اهل سنت نیز بدان اعتراف کرده اند.
آنچه در این جا شایسته ذکر است، اغراضی نفی خمس در موارد غیر غنیمت جنگی است. که باید بگوییم اهل سنت طبیعیتا وقتی برای توجیه مکتب خود، دلایل بسیار متعدد خلافت حضرت علی (ع) را تحریف می کنند و واژه هایی مثل "ولایت" را مبهم می کنند تا خود را توجیه کنند، عجیب نیست که خمس را هم متناسب با مکتب شان، تغییر دهند. خصوصا که در خمس بر خلاف زکات، نمی توان مال را به طور مستقیم به فقرا داد و در بین کسانی که باید آن را دریافت کند، امام جایگاه برجسته ای دارد.
در طی تاریخ نیز می توانیم واکنش های بسیار شدید خلفای عباسی را در مقابل پرداخت وجوهات به ائمه ببینیم، چرا که آنان ائمه را رقیب سیاسی خود می دیدند پس طبیعی است که به هر شکل ممکن مانع رسیدن امثال خمس به دست ائمه شوند. کما اینکه غاصبان خلافت در همان روزهای اول کارشان، فدک را هم غصب نمودند تا منابع مالی رقیب خود را از بین ببرند.
و البته امروز نیز این اغراض در دشمنان تشیع به صورت بسیار جدی وجود دارد، چون آنها می دانند که خمس به عنوان پشتوانه ترویج تشیع و تحکیم آن استفاده می شود. و به همین خاطر از هیچ هجمه ای به آن دریغ ندارند.
