حسین علیه السلام
امام حسین (علیه‌السلام) سومین امام شیعیان می‌باشد.
زندگینامه همسر ایرانی امام حسین علیه السلام چیست؟
اختلاف مورخین و عدم وجود منابع دقیق تاریخی در این مورد زمینه شک و تردید را در این باره دامن زده است. امّا آنچه که در این مجال می‌توان بیان کرد. اینکه در احادیث متعددی به این حادثه اشاره شده است و برخی از مورخین و سیره نویسان ازدواج امام حسین(ع) با دختر یزدگرد را یک واقعیت مسلم می دانند. سید عبدالرزاق مقرم از عالمان برجسته حوزه نجف و از تحلیل گران و محققان تاریخ اهل بیت(ع) از همین نویسندگان است او در پاسخ پرسش مطرح شده چنین می‌گوید: گرچه تاریخ در مورد این زن (شهر بانو یا شاه زنان) اطلاعات چندانی در دسترس قرار نداده است ولی اجمالاً یقین داریم که وی مادر حجت خدا و فرزندش حضرت علی بن الحسین(ع) امین بر دین خداست که او را برای تهذیب اخلاق انسان‌ها و ارشاد همه آدمیان به راه راست به امامت منصوب کرده است و از این رو، بناچار باید مادرش نیز شخصیت ارزشمندی از آن خوشه زرّین و شجره طیبه باشد که آن را توصیف کردیم).[1] استاد شهید مرتضی مطهری، با اینکه اصل قضیه را از نظر تاریخی مشکوک می‌داند. امّا به طور قاطع آن را نفی نمی‌کند و در پاسخ این پرسش می‌فرماید:[2] (اینکه گفتیم پیوند زناشویی امام حسین(ع) با دختر یزدگرد مشکوک است از نظر تاریخ است، ولی در پاره ای از احادیث این مطلب تائید شده است. از آن جمله روایت کافی است که می‌گوید: دختران یزدگرد را در زمان عمر به مدینه آوردند و دختران مدینه به تماشا آمدند. عمر به توصیه امیرمؤمنان(ع) او را آزاد گذاشت که هر که را می خواهد انتخاب کند و او حسین بن علی(ع) را انتخاب کرد).[3] تاریخ نگاران و سیره نویسان القاب متعددی را برای مادر امام سجاد(ع) نقل کرده اند که از جمله ی آنها، شهربانو، شاه زنان، سلامه، غزاله، خویله، جهان بانویه می‌باشد.[4] شیخ مفید، شیخ صدوق و علامه مجلسی نیز با نقل روایاتی موضوع ازدواج را مورد تائید قرار داده‌اند. تاریخ نگار معروف احمد بن اسحاق یعقوبی بغدادی (متوفی 292 ق) نیز در تاریخ خود این گونه می‌گوید: (وَ کانَتْ حَرار بِنْتِ یَزْدْجِرد کَسْری؛ مادر امام سجاد(ع) دختر یزدجرد پادشاه ایران بود.)[5] مسعودی نیز بعد از تائید این مطلب می‌گوید: (شهر بانو سرانجام در شهر مدینه بر سر زایمان در تولّد امام زین‌العابدین(ع) رحلت کرد.)[6] شیخ صدوق در همین رابطه از امام علی بن موسی الرضا(ع) نقل می‌کند که آن حضرت به سهل بن قاسم نوشجانی فرمود: (حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بمن فرمود: میان ما و شما یک خویشی وجود دارد، عرضکردم: آن کدام است ای سرور من؟ فرمود: هنگامی که عبد اللَّه بن عامر بن کریز خراسان را فتح کرد، دو تن از دختران یزدگرد پادشاه سرزمین عجم‌ها را اسیر گرفت و بمدینه نزد عثمان بن عفّان فرستاد، و او یکی را به حسن بخشیده و دیگری را به حسین، و هر دو اینان در حال نفاس از دنیا رفتند، و همسر حسین علیه السّلام به علیّ بن الحسین علیهما السّلام حامله شده بود.)[7] بنابر آنچه که از برخی منابع گفته شد می‌توان در پاسخ پرسش فوق اجمالاً چنین ادّعا کرد که از نظر تاریخ و روایت ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو یزدگرد پادشاه ایران امری مشهور است. همچنانکه مرحوم مقرّم، این حادثه را یقین آور و امری قطعی می‌داند. ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو را علاوه بر کتاب‌های فوق کتاب‌های دیگری نیز مورد تائید قرار داده اند، که از جمله آنها می‌توان از کتاب‌های زیر نام برد: 1. الغارات، ج 2، ص 825 و 826، ابراهیم بن محمد ثقفی؛ 2. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 311؛ 3. معجم رجال الحدیث، آیة اله خویی، ج 15، ص 48؛ 4. زمحشری در ربیع الابرار؛ 5. مجمع البحرین، ج 2، ص 270 طریحی؛ 6. المقنعه، شیخ مفید، ص 472. پاروقی: [1]. رهبر آزادگان، ص 35. [2]. خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 131-132. [3]. اصول کافی، ج 1، ص 467. [4]. شرح اصول کافی، مولی صالح مازندرانی، ج 7، ص 236؛ مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 311. [5]. تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 212. [6]. اثبات الوصیه مسعودی، ص 143، چاپ نجف - رهبر آزادگان، ص 46. [7]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص: 128.
اختلاف مورخین و عدم وجود منابع دقیق تاریخی در این مورد زمینه شک و تردید را در این باره دامن زده است. امّا آنچه که در این مجال می‌توان بیان کرد. اینکه در احادیث متعددی به این حادثه اشاره شده است و برخی از مورخین و سیره نویسان ازدواج امام حسین(ع) با دختر یزدگرد را یک واقعیت مسلم می دانند. سید عبدالرزاق مقرم از عالمان برجسته حوزه نجف و از تحلیل گران و محققان تاریخ اهل بیت(ع) از همین نویسندگان است او در پاسخ پرسش مطرح شده چنین می‌گوید: گرچه تاریخ در مورد این زن (شهر بانو یا شاه زنان) اطلاعات چندانی در دسترس قرار نداده است ولی اجمالاً یقین داریم که وی مادر حجت خدا و فرزندش حضرت علی بن الحسین(ع) امین بر دین خداست که او را برای تهذیب اخلاق انسان‌ها و ارشاد همه آدمیان به راه راست به امامت منصوب کرده است و از این رو، بناچار باید مادرش نیز شخصیت ارزشمندی از آن خوشه زرّین و شجره طیبه باشد که آن را توصیف کردیم).[1] استاد شهید مرتضی مطهری، با اینکه اصل قضیه را از نظر تاریخی مشکوک می‌داند. امّا به طور قاطع آن را نفی نمی‌کند و در پاسخ این پرسش می‌فرماید:[2] (اینکه گفتیم پیوند زناشویی امام حسین(ع) با دختر یزدگرد مشکوک است از نظر تاریخ است، ولی در پاره ای از احادیث این مطلب تائید شده است. از آن جمله روایت کافی است که می‌گوید: دختران یزدگرد را در زمان عمر به مدینه آوردند و دختران مدینه به تماشا آمدند. عمر به توصیه امیرمؤمنان(ع) او را آزاد گذاشت که هر که را می خواهد انتخاب کند و او حسین بن علی(ع) را انتخاب کرد).[3] تاریخ نگاران و سیره نویسان القاب متعددی را برای مادر امام سجاد(ع) نقل کرده اند که از جمله ی آنها، شهربانو، شاه زنان، سلامه، غزاله، خویله، جهان بانویه می‌باشد.[4] شیخ مفید، شیخ صدوق و علامه مجلسی نیز با نقل روایاتی موضوع ازدواج را مورد تائید قرار داده‌اند. تاریخ نگار معروف احمد بن اسحاق یعقوبی بغدادی (متوفی 292 ق) نیز در تاریخ خود این گونه می‌گوید: (وَ کانَتْ حَرار بِنْتِ یَزْدْجِرد کَسْری؛ مادر امام سجاد(ع) دختر یزدجرد پادشاه ایران بود.)[5] مسعودی نیز بعد از تائید این مطلب می‌گوید: (شهر بانو سرانجام در شهر مدینه بر سر زایمان در تولّد امام زین‌العابدین(ع) رحلت کرد.)[6] شیخ صدوق در همین رابطه از امام علی بن موسی الرضا(ع) نقل می‌کند که آن حضرت به سهل بن قاسم نوشجانی فرمود: (حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بمن فرمود: میان ما و شما یک خویشی وجود دارد، عرضکردم: آن کدام است ای سرور من؟ فرمود: هنگامی که عبد اللَّه بن عامر بن کریز خراسان را فتح کرد، دو تن از دختران یزدگرد پادشاه سرزمین عجم‌ها را اسیر گرفت و بمدینه نزد عثمان بن عفّان فرستاد، و او یکی را به حسن بخشیده و دیگری را به حسین، و هر دو اینان در حال نفاس از دنیا رفتند، و همسر حسین علیه السّلام به علیّ بن الحسین علیهما السّلام حامله شده بود.)[7] بنابر آنچه که از برخی منابع گفته شد می‌توان در پاسخ پرسش فوق اجمالاً چنین ادّعا کرد که از نظر تاریخ و روایت ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو یزدگرد پادشاه ایران امری مشهور است. همچنانکه مرحوم مقرّم، این حادثه را یقین آور و امری قطعی می‌داند. ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو را علاوه بر کتاب‌های فوق کتاب‌های دیگری نیز مورد تائید قرار داده اند، که از جمله آنها می‌توان از کتاب‌های زیر نام برد: 1. الغارات، ج 2، ص 825 و 826، ابراهیم بن محمد ثقفی؛ 2. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 311؛ 3. معجم رجال الحدیث، آیة اله خویی، ج 15، ص 48؛ 4. زمحشری در ربیع الابرار؛ 5. مجمع البحرین، ج 2، ص 270 طریحی؛ 6. المقنعه، شیخ مفید، ص 472. پاروقی: [1]. رهبر آزادگان، ص 35. [2]. خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 131-132. [3]. اصول کافی، ج 1، ص 467. [4]. شرح اصول کافی، مولی صالح مازندرانی، ج 7، ص 236؛ مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 311. [5]. تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 212. [6]. اثبات الوصیه مسعودی، ص 143، چاپ نجف - رهبر آزادگان، ص 46. [7]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص: 128.
پاسخ:
اختلاف مورخین و عدم وجود منابع دقیق تاریخی در این مورد زمینه شک و تردید را در این باره دامن زده است. امّا آنچه که در این مجال می‌توان بیان کرد. اینکه در احادیث متعددی به این حادثه اشاره شده است و برخی از مورخین و سیره نویسان ازدواج امام حسین(ع) با دختر یزدگرد را یک واقعیت مسلم می دانند. سید عبدالرزاق مقرم از عالمان برجسته حوزه نجف و از تحلیل گران و محققان تاریخ اهل بیت(ع) از همین نویسندگان است او در پاسخ پرسش مطرح شده چنین می‌گوید: گرچه تاریخ در مورد این زن (شهر بانو یا شاه زنان) اطلاعات چندانی در دسترس قرار نداده است ولی اجمالاً یقین داریم که وی مادر حجت خدا و فرزندش حضرت علی بن الحسین(ع) امین بر دین خداست که او را برای تهذیب اخلاق انسان‌ها و ارشاد همه آدمیان به راه راست به امامت منصوب کرده است و از این رو، بناچار باید مادرش نیز شخصیت ارزشمندی از آن خوشه زرّین و شجره طیبه باشد که آن را توصیف کردیم).[1]
استاد شهید مرتضی مطهری، با اینکه اصل قضیه را از نظر تاریخی مشکوک می‌داند. امّا به طور قاطع آن را نفی نمی‌کند و در پاسخ این پرسش می‌فرماید:[2] (اینکه گفتیم پیوند زناشویی امام حسین(ع) با دختر یزدگرد مشکوک است از نظر تاریخ است، ولی در پاره ای از احادیث این مطلب تائید شده است. از آن جمله روایت کافی است که می‌گوید: دختران یزدگرد را در زمان عمر به مدینه آوردند و دختران مدینه به تماشا آمدند. عمر به توصیه امیرمؤمنان(ع) او را آزاد گذاشت که هر که را می خواهد انتخاب کند و او حسین بن علی(ع) را انتخاب کرد).[3]
تاریخ نگاران و سیره نویسان القاب متعددی را برای مادر امام سجاد(ع) نقل کرده اند که از جمله ی آنها، شهربانو، شاه زنان، سلامه، غزاله، خویله، جهان بانویه می‌باشد.[4]
شیخ مفید، شیخ صدوق و علامه مجلسی نیز با نقل روایاتی موضوع ازدواج را مورد تائید قرار داده‌اند. تاریخ نگار معروف احمد بن اسحاق یعقوبی بغدادی (متوفی 292 ق) نیز در تاریخ خود این گونه می‌گوید: (وَ کانَتْ حَرار بِنْتِ یَزْدْجِرد کَسْری؛ مادر امام سجاد(ع) دختر یزدجرد پادشاه ایران بود.)[5]
مسعودی نیز بعد از تائید این مطلب می‌گوید: (شهر بانو سرانجام در شهر مدینه بر سر زایمان در تولّد امام زین‌العابدین(ع) رحلت کرد.)[6]
شیخ صدوق در همین رابطه از امام علی بن موسی الرضا(ع) نقل می‌کند که آن حضرت به سهل بن قاسم نوشجانی فرمود: (حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بمن فرمود: میان ما و شما یک خویشی وجود دارد، عرضکردم: آن کدام است ای سرور من؟ فرمود: هنگامی که عبد اللَّه بن عامر بن کریز خراسان را فتح کرد، دو تن از دختران یزدگرد پادشاه سرزمین عجم‌ها را اسیر گرفت و بمدینه نزد عثمان بن عفّان فرستاد، و او یکی را به حسن بخشیده و دیگری را به حسین، و هر دو اینان در حال نفاس از دنیا رفتند، و همسر حسین علیه السّلام به علیّ بن الحسین علیهما السّلام حامله شده بود.)[7]
بنابر آنچه که از برخی منابع گفته شد می‌توان در پاسخ پرسش فوق اجمالاً چنین ادّعا کرد که از نظر تاریخ و روایت ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو یزدگرد پادشاه ایران امری مشهور است.
همچنانکه مرحوم مقرّم، این حادثه را یقین آور و امری قطعی می‌داند. ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو را علاوه بر کتاب‌های فوق کتاب‌های دیگری نیز مورد تائید قرار داده اند، که از جمله آنها می‌توان از کتاب‌های زیر نام برد:
1. الغارات، ج 2، ص 825 و 826، ابراهیم بن محمد ثقفی؛
2. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 311؛
3. معجم رجال الحدیث، آیة اله خویی، ج 15، ص 48؛
4. زمحشری در ربیع الابرار؛
5. مجمع البحرین، ج 2، ص 270 طریحی؛
6. المقنعه، شیخ مفید، ص 472.
پاروقی:
[1]. رهبر آزادگان، ص 35.
[2]. خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 131-132.
[3]. اصول کافی، ج 1، ص 467.
[4]. شرح اصول کافی، مولی صالح مازندرانی، ج 7، ص 236؛ مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 311.
[5]. تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 212.
[6]. اثبات الوصیه مسعودی، ص 143، چاپ نجف - رهبر آزادگان، ص 46.
[7]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص: 128.
- [سایر] مختصری از زندگینامه امام سجاد علیه السلام را بفرمایید؟
- [سایر] آیا هیچ ایرانی الأصلی بوده که از یاران با وفای امام حسن مجتبی (علیه السلام ) و یا امام حسین (علیه السلام ) در دوران ایشان بوده باشد؟
- [سایر] آیا هیچ ایرانی الأصلی بوده که از یاران با وفای امام حسن مجتبی علیه السلام و یا امام حسین علیه السلام در دوران ایشان بوده باشد؟
- [سایر] سرانجام شهربانو همسر امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا چه شد؟
- [سایر] سر کنیه اباعبدالله امام حسین -علیه السّلام- چیست؟ نام‌های دیگر امام حسین -علیه السّلام- کدامند؟
- [سایر] زندگینامه، فضائل، مکارم و علم امام هادی علیه‌السلام را توضیح دهید؟
- [سایر] آیا درست است که یکی از قاتلان امام حسین(ع) فردی ایرانی به نام رستم بوده که غلام شمر محسوب می‌شود؟
- [سایر] چرا امام حسین علیه السّلام را اباعبدالله می نامند؟ نام های دیگر امام حسین علیه السّلام کدامند؟
- [سایر] چرا به امام حسین (علیه السلام) اباعبدالله گفته می شود؟
- [آیت الله سبحانی] علی) از همسر قبلی خود که مرده، دختری به نام (زینب) دارد و از همسر جدیدش صاحب فرزندی به نام (زهرا) شده است. (زینب) با برادر همسر جدید علی، ازدواج وصاحب فرزندی به نام (حسین) شده است. آیا زهرا و حسین می توانند با هم ازدواج کنند؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر نذر کند که به زیارت یکی از امامان مثلا به زیارت حضرت اباعبدالله(علیه السلام) مشرف شود، چنانچه به زیارت امام دیگر برود کافی نیست و اگر بواسطه عذری نتواند آن امام را زیارت کند چیزی بر او واجب نیست.
- [آیت الله سبحانی] خوردن خاک و گِل حرام است، ولی خوردن کمی از تربت پاک حضرت سیّدالشهداء امام حسین(علیه السلام) که از قبر شریف اخذ شود (کمتر از یک نخود) به قصد شفاء اشکال ندارد و همچنین گل داغستان و گل ارمنی که برای معالجه می خورند در صورتی که علاج منحصر به آن باشد جایز است.
- [آیت الله سبحانی] اگر نذر کند که به زیارت یکی از امامان مثلاً به زیارت حضرت اباعبدالله(علیه السلام)مشرف شود، چنانچه به زیارت امام دیگر برود کافی نیست و اگر به واسطه عذری نتواند آن امام را زیارت کند چیزی بر او واجب نیست.
- [آیت الله بروجردی] اگر نذر کند که به زیارت یکی از امامان مثلاً به زیارت حضرت اباعبدالله عَلَیْهِ السَّلَام مشّرف شود، چنانچه به زیارت امام دیگر برود کافی نیست و اگر به واسطهی عذری نتواند آن امام را زیارت کند، چیزی بر او واجب نیست.
- [آیت الله مکارم شیرازی] خوردن خاک و گل حرام است، ولی خوردن کمی از تربت پاک حضرت سیدالشهداء امام حسین(علیه السلام) (کمتر از یک نخود) به قصد شفاء اشکال ندارد و همچنین گل داغستان و گل ارمنی که برای معالجه می خورند در صورتی که علاج منحصر به آن باشد جایز است.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه نذر کند به زیارت یکی از امامان مثلاً به زیارت حضرت امام حسین(علیه السلام) مشرف شود، اگر به زیارت امام دیگری برود کافی نیست و هرگاه به واسطه عذری نتواند آن امام را زیارت کند چیزی بر او نیست.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . در آشامیدن آب، چند چیز مستحب است: اول آب را به طور مکیدن بیاشامد. دوم در روز، ایستاده آب بخورد. سوم پیش از آشامیدن آب (بِسْمِ الله) و بعد از آن (اَلْحَمْدُ لله) بگوید. چهارم به سه نفس آب بیاشامد. پنجم از روی میل آب بیاشامد. ششم بعد از آشامیدن آب، حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و اهل بیت بزرگوارش را یاد کند، و قاتلان آن حضرت را لعنت نماید.
- [آیت الله مظاهری] مکروه است که در گریه بر میّت صدا را خیلی بلند کنند. ______ 1) آیا تو بر پیمانی - که با آن ما را ترک کردی - وفاداری؟ پیمان بر شهادت به اینکه نیست خدایی غیر از خداوند متعال، او که یکتاست و شریکی برای او نیست و به اینکه محمد صلی الله علیه وآله وسلم بنده و رسول اوست و سید پیامبران و خاتم آنان است و به اینکه علی علیه السلام امیر مومنان و سید امامان و امامی است که خداوند متعال، فرمانبرداری از او را بر همه عالمیان واجب فرموده است و به اینکه حسن و حسین و علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و قائم آل محمد - که درودهای خداوند بر آنان باد - امامان مومنان و حجّتهای خداوند بر همه خلائق و امامان تو هستند، که پیشروان هدایت و نیکوکاری هستند. 2) هنگامی که دو فرشته نزدیک به خداوند (نکیر و منکر) که فرستادگان از جانب خدای متعالند، به سوی تو آمدند و از تو در مورد خدایت و پیامبرت و دینت و کتابت و قبلهات و امامانت سوال کردند،پس نترس و اندوهگین نشو و در جواب آنان بگو: خداوند، پروردگار من و محمد صلی الله علیه وآله وسلم، پیامبر من و اسلام، دین من و قرآن، کتاب من و کعبه، قبله من و امیر مومنان علی بن ابی طالب، امام من و حسن بن علی، امام من و حسین بن علی، امام من و زین العابدین، امام من و محمد باقر، امام من و جعفر صادق، امام من، و موسی کاظم، امام من و علی رضا، امام من و محمد جواد امام من و علی هادی، امام من و حسن عسکری، امام من و حجّت منتظَر، امام من میباشند، اینان - که درودهای خداوند بر آنان باد - امامان و سروران و رهبران و شفیعان من میباشند، در دنیا و آخرت به آنان دوستی میورزم و از دشمنان آنان دوری میجویم، سپس بدان ای فلان فرزند فلان. 3) بدرستی که خداوند متعال، بهترین پروردگار و محمد صلی الله علیه وآله وسلم، بهترین پیامبر و امیر مومنان علی بن ابی طالب و فرزندان معصوم او یعنی دوازده امام، بهترین امامان هستند و آنچه را محمد صلی الله علیه وآله وسلم آورده است حقّ است و مرگ حقّ است و سوال منکر و نکیر در قبر حقّ است و برانگیخته شدن (برای روز قیامت)، حقّ است و رستاخیز، حقّ است و صراط، حقّ است و میزان (اعمال)، حقّ است و تطایر کتب، حقّ است و بهشت، حقّ است و جهنم، حقّ است و آن ساعت معهود (روز قیامت)، خواهد آمد و هیچ تردیدی در آن نیست و به تحقیق خداوند متعال کسانی را، که در قبرها هستند، بر خواهد انگیخت. 4) خداوند تو را بر قول ثابت، پایدار فرماید و به راه مستقیم هدایت فرماید و بین تو و امامان تو در جایگاهی از رحمتش، شناخت ایجاد فرماید. 5) خداوندا زمین را از دو پهلوی او گشاده گردان و روح او را بسوی خودت بالا بر و او را با برهانی از خودت روبرو گردان، خداوندا (درخواست میکنیم)عفو تو را، عفو تو را. 6) خداوندا زمین را از دو پهلوی او گشاده گردان و روح او را بسوی خودت بالا بر و او را از جانب خودت با رضوان روبرو کن و قبر او را از بخشایش خودت آرام فرما، رحمتی که بوسیله آن از مهربانی هر کس دیگری بی نیاز گردد.
- [آیت الله نوری همدانی] اذان هیجده جمله است : اللهً اکبرُ چهار مرتبه اشهدً ان لا الهَ الا اللهً ، اشهدً انّ محّمداً رسولً اللهِ ، حیّ علی الصلاهِ، حیَّ علی الفلاحِ ، حیّ علی خیرِ العملِ ، الله اکبرُ ، لا الهَ الا اللهً هر یک دو مرتبه ، و اقامه هفده جمله است یعنی دو مرتبه الله اکبرُ از اول اذان و یک مرتبه لا اِلَه الّا اللهً از آخر آن کم می شود و بعد از گفتن حیّ علی خیرِ العملِ باید دو مرتبه قد قامتِ الصلاهً اضافه نمود .
- [آیت الله جوادی آملی] .اذان, هجده جمله است : (االله اکبر ) چهار مرتبه، (أشهد أن لا إله الاّ االله )، (أشهد أنّ محمداً رسول االله )، (حیّ علی الصلاة )، (حیّ علی الفلاح)، (حیّ علی خیر العمل )، (االله اکبر )، (لا إله الاّ االله )، هر کدام دو مرتبه، و اقامه , هفده جمله است : دو مرتبه (االله اکبر )، از اول اذان و یک مرتبه (لا إله الاّ االله ) از آخر آن , کم می شود و دو مرتبه (قد قامت الصلاة ) بعد از (حیّ علی خیر العمل) افزوده می‌شود.