زندگینامه، فضائل، مکارم و علم امام هادی علیه‌السلام را توضیح دهید؟

امام علی نقی علیه‌‌السلام نیمه ماه ذوالحجه سال دویست دوازده هجری قمری، در صریا (نزدیک مدینه) به دنیا آمد. پدرش، امام محمّد تقی علیه‌‌السلام و نام مادرش، سُمانه بود. کنیه‌‌اش ابوالحسن، و لقب هایش، نقی، هادی، عالم، فقیه، امین، مؤتمن، طیّب،متوکّل، عسکری، نجیب بود. امام هادی علیه‌‌السلام ابوالحسن ثالث نیز خوانده می‌‌شد.
بنابر بعض اقوال، روز سوم ماه رجب سال دویست و پنجاه و چهار هجری قمری، در شهر سامره به لقای حق شتافت و در همان شهر مدفون شد. در آن زمان، حدود چهل و دو سال از عمر شریفش گذشته بود. حدود هشت سال با پدرش زندگی کرد و مدّت امامتش، حدود سی و سه سال بود.[1]
 
نصوص بر امامت

برای اثبات امامت هر یک از ائمه، از براهین و ادلّه مختلفی می‌‌توان استفاده کرد که یکی از آن‌ها، نصوصی است که از امام قبل برای امامت امام بعد از خودش صادر شده است. ما، در این جا، فقط به ذکر بعض این نصوص اکتفا می‌‌کنیم:

اسماعیل بن مهران گفته است: در اوّلین مرتبه ای که حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام به سوی بغداد جلب شد، خدمتش عرض کردم: (فدایت شوم! از این سفر بر شما می‌‌ترسم؟ امام بعد از تو کیست؟). حضرت به من توجّه کرد و فرمود: (آن چه از آن می ‌ترسی، در امسال رخ نخواهد داد.). در آن زمان که معتصم او را به بغداد فرا خواند، خدمتش رسیدم و عرض کردم: (شما را دارند به بغداد می ‌برند، امام بعد از تو کیست؟). حضرت آن چنان گریست که محاسن شریفش تر شد و فرمود: (در این زمان، بیم خطر می ‌رود. امر امامت، بعد از من، به فرزندم علی خواهد رسید.).[2]
 
خیرانی از پدرش نقل کرده که گفت: من، برای مأموریّتی که داشتم همواره ملازم باب حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام بودم. احمد بن محمّد بن عیسی اشعری، هر شب، به هنگام سحر می ‌آمد تا از وضع بیماری حضرت ابوجعفر اطّلاع پیدا کند. برنامه چنین بود که وقتی فرستاده حضرت ابوجعفر به سوی پدرم می ‌آمد، احمد بن عیسی بر می‌ خاست تا آن دو با هم خلوت کنند. خیرانی گفت: در یکی از شب‌ها که فرستاده حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام بر پدرم وارد شد، من و احمد بن محمّد خارج شدیم و پدرم با فرستاده حضرت ابوجعفر خلوت کرد. احمد، همان جا دور می ‌زد و به کلام آنان گوش می ‌داد. فرستاده حضرت به پدرم گفت: مولایت سلام رسانید و فرمود: (مرگ من نزدیک شده است. امر امامت به فرزندم علی خواهد رسید. همان وظایفی را که نسبت به من داشتید، بعد از من، نسبت به فرزندم علی خواهید داشت.).
فرستاده امام بعد از این پیام بیرون رفت. احمد بن عیسی برگشت و به پدرم گفت: (فرستاده امام چه پیامی داشت؟). گفت: (خیر بود.). احمد گفت: (من، همه را شنیدم.). و آن چه را شنیده بود بیان کرد. پدرم گفت: (کار حرامی را مرتکب شدی! مگر نمی‌دانی که خدا در قرآن گفته: (لا تجسّسوا)؟ اکنون که پیام امام را شنیده ‌ای، آن را خوب حفظ کنکه شاید روزی بدان نیاز پیدا کنیم، ولی تا آن زمان به کسی اظهار نکن.). خیرانی گفت: بامداد همان شب، پدرم پیام حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام را در دَه نسخه نوشت و هر یک را نزد یکی از اصحاب امانت گذاشت. گفت: (اگر مرگ من فرا رسید، نامه ‌ها را باز، و بر طبق آن عمل کنید.).
پدرم گفت: هنگامی که حضرت ابوجعفر علیه‌ السلام وفات کرد، من از منزل خودم خارج نشدم تا این که شنیدم بزرگان طایفه، نزد محمّد بن فرج گرد آمده ‌اند تا در موضوع امامت بحث کنند. محمّد بن فرج این مطلب را به من خبر داد و خواست که زودتر نزدش بروم. من سوار شدم و به نزد محمّد بن فرج رفتم. دیدم گروهی از بزرگان نزد او نشسته ‌اند و در موضوع باب (وسیله ارتباط با امام) بحث می ‌کنند. اکثر آنان، در مسئله امامت شک داشتند. من به کسانی که نسخه پیام امام را نزد آنان گذشته بودم، گفتم:
(نامه‌ ها را حاضر کنید.). حاضر کردند. من به جمعیّت حاضر گفتم: (این پیامی است که حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام به من امر کرده به شما ابلاغ کنم.). بعض آنان گفتند: (ای کاش یک نفر دیگر بدین امر شهادت می ‌داد.). گفتم: (اتفاقاً خدای متعال وسیله ‌اش را فراهم ساخته است. ابوجعفر اشعری نیز همین پیام را شنیده و شهادت می ‌دهد. از وی سؤال کنید.). حاضران از ابوجعفر احمد بن محمّد در این رابطه سؤال کردند، ولی او از ادای شهادت خودداری کرد. پس من او را به مباهله دعوت کردم. از مباهله ترسید و گفت: (آری؛ من نیز همین پیام را شنیدم، ولی این مطلب کرامت و ارزشی است که دوست داشتم که برای مردی از عرب باشد، ولی با توجّه به دعوت به مباهله، کتمان شهادت را صلاح ندانستم.). بعد از ادای این مراسم، همه حاضران، تسلیم حضرت ابوالحسن‌ شدند.

شیخ مفید رحمهم ‌الله بعد از نقل این مطلب نوشته است: (اخبار در این موضوع، بسیار فراوان است. اگر بخواهم همه را ذکر کنم، کتاب به طول می ‌انجامد. اجماع اصحاب بر امامت حضرت ابوالحسن علیه ‌السلام و عدم وجود مدّعی دیگری در آن زمان، ما را از ایراد اخبار و نصوص بی ‌نیاز می ‌سازد.).[3]


صقر بن ابی دلف گفته است: از حضرت ابوجعفر محمّد بن علی علیه ‌السلام شنیدم که فرمود: (امام بعد از من، پسرم علی است. امر او، امر من و قول او، قول من و طاعت او، طاعت من است. امامت بعد از او، در پسرش حسن خواهد بود.).[4]

محمّد بن عثمان کوفی گفته است: به حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام عرض کردم: (اگر نعوذ بالله، برای شما حادثه‌ای رخ داد، به چه کس رجوع کنیم؟). فرمود: (به پسرم ابوالحسن.). پس فرمود: (به زودی، فترتی حادث خواهد شد.). عرض کردم: (در آن زمان به کجا برویم؟). فرمود: (به مدینه.). گفتم: (کدام مدینه؟) فرمود: (مدینة الرسول.).[5]

اُمیة بن علی قیسی گفته است: خدمت ابوجعفر ثانی علیه‌السلام عرض کردم: (جانشین شما کیست؟) فرمود: (پسرم علی). آن گاه فرمود: (به زودی زمان حیرت خواهد رسید.).[6]

محمّد بن اسماعیل بن بزیع گفته است: حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام فرمود: (امر امامت، به فرزندم ابوالحسن خواهد رسید، در حالی که هفت ساله است.). سپس فرمود: (آری، هفت ساله و کم‌تر از هفت سال، چنان که در عیسی چنین بود.).[7]

هارون بن فضل گفته است: ابوالحسن علیه ‌السلام را در روزی که پدرش حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام وفات کرده بود، ملاقات کردم. فرمود: (إنّا للّه‌ و إنّا الیه راجعون. پدرم ابوجعفر علیه ‌السلام وفات کرده است.). گفته شد: (از کجا می ‌دانی که پدرت وفات کرده است؟). فرمود: (حالت خضوعی نسبت به خدای متعال برایم به وجود آمده که سابقه نداشت.).[8]

گروهی از اهل اصفهان، از جمله ابوالعباس احمد بن نضر و ابوجعفر محمّد بن علویه گفتند: در اصفهان، مردی بود به نام عبدالرحمان که شیعه بود. به او گفته شد: (به چه علّت امامت علی نقی را از بین همه مردم، پذیرفتی؟). گفت: چیزی را از آن حضرت مشاهده کردم که موجب ایمانم شد. من، مرد فقیری بودم که در سخن گفتن جرئت داشتم. اهل اصفهان، در سالی مرا به اتّفاق گروهی دیگر به قصد دادخواهی به سوی متوکّل فرستادند. روزی در خانه متوکّل بودم که دستور داده بود علی بن محمّد بن رضا را احضار کنند. از یکی از حاضران پرسیدم: (این کیست که به احضار او فرمان داده‌اند؟). چنین تصوّر می‌شد که متوکّل قصد قتل او را دارد. گفت: (این مرد، علوی است که رافضه، به امامت او ایمان دارند.). من پیش خود گفتم: (همین جا می ‌مانم تا ببینم این مرد کیست.). در همین حال علی نقی که بر اسبی سوار بود، وارد شد. مردم برایش راه باز کردند و به او نگاه می ‌کردند. هنگامی که وی را دیدم، محبّتش در دلم افتاد و دعا کردم خدا شرّ متوکل را از او دور کند. وقتی به من رسید نگاه کرد و فرمود: (دعایت مستجاب شد و عمرت طولانی گشت و صاحب اموال و اولاد فراوانی خواهی شد.).
از این خبر غیر منتظره بدنم لرزید، ولی به همراهانم چیزی نگفتم. بعد از آن، به اصفهان رفتم. اموال زیادی نصیبم شد. تنها، در خانه ‌ام، هزار هزاردرهم مال دارم، به جز اموالی که در خارج منزل دارم. خدا، دَه فرزند به من عطا کرد.اکنون عمرم به هفتاد و اندی سال می‌رسد. من، به امامت مردی ایمان دارم که از قلبمن، خبر داشت و دعایش درباره‌ام به اجابت رسید.[9]
 
فضائل و مکارم

شیخ مفید نوشته است: (بعد از حضرت ابوجعفر علیه ‌السلام فرزندش ابوالحسن علی بن محمّد علیه ‌السلام به امامت رسید؛ زیرا، همه صفات امامت، در او جمع، و فضائلش از همه برتر بود. جز او شخص دیگری برای تصدّی مقام امامت وجود نداشت. وی، از جانب پدر، به امامت منصوب شد.).[10]

ابن شهر آشوب، در توصیف آن حضرت نوشته است: (چهره ‌اش از همه مردم جاذب‌تر، و گفتارش صادق‌تر بود. در ملاحت و کمال، از همه برتر بود. هنگامی که سکوت می‌ کرد، هیبت و وقارش بالا می‌رفت. وقتی سخن می ‌گفت، نورانیتش افزون می ‌گشت. او، از خانواده رسالت و امامت و کانون وصایت و خلافت بود. شاخه‌ای بود از درخت عظیم نبّوت، که زمان بهره وری از آن، از زمان گرفتنش، چندان فاصله نداشت. میوه ‌ای از درخت رسالت بود که زمان چیدنش با زمان انتخابش، نزدیک بود.).[11] ابوموسی گفته است: به امام هادی علیه ‌السلام عرض کردم: (دعای مخصوصی به من یادبدهید که در حل مشکلات آن را بخوانم.). فرمود: (من، اکثر اوقات این دعا رامی ‌خوانم. و از خدا خواسته ‌ام که دعا کننده را از درگاه خودش ناامید برنگرداند: یاعُدَّتی عِنْدَالْعُدَدِ، و یا رَجائی وَالْمُعَتَمَدُ و یا کَهفی وَالسَّنَدُ، ویا واحدُ یا أحد، یا قل هوالله أحد، و أسأَلُکَ اللّهُمَّ! بِحَقِّ مَنخَلَقْتَهُ منْ خَلقِکَ و لَمْ تَجْعَلْ فی خَلقِکَ مِثْلَهُم أحَداً، أنْتُصَلِّیَ علیهم (و أنْ تَفْعَلَ بی کَیْتَ و کَیْتَ).).[12]

سعید حاجب گفته است: (به امر متوکّل، با جمعی از مأموران، شبانه به خانه ابوالحسن حمله کردیم واز دیوار وارد شدیم. آن حضرت کلاهی بر سر و لباسی پشمی بر تن داشت و مشغول نماز بود، و از ورود ما ترسی نداشت.).[13]

ابن حجر گفته است: (ابوالحسن علیه ‌السلام در علم و سخاوت، وارث پدرش بود.).[14]

ابن صباغ مالکی، از بعض اهل علم نقل کرده که گفته است: (فضائل ابوالحسن علی بن محمّد هادی علیه ‌السلام خیمه‌اش را بر زمین کرامت بر افراشته، و طناب هایش را به ستاره‌ های آسمان کشیده است؛ هر فضیلتی که گفته شود، او، زینت بخش آن است؛ هر کرامتی که یاد شود، او، فضیلت آن است؛ هر ستایشی که به عمل آید، تفصیل و اجمالش، نزد او است؛ هر بزرگداشتی که انجام بگیرد، آثار آن، بر او آشکار است؛ شایستگی او، از جهت خصائص نیک و مجد و کرامتی است که در گوهر ذات او نهاده شده است و وی را از عیوب و نواقص حفظ می ‌کند، چنان که شتر چران، شتر بچه خود را از حوادث نگه می‌دارد؛ نَفْس او پاک و مهذّب و اخلاقش نیکو و رفتارش پسندیده و صفا تش با فضیلت است.).[15]

سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی، از کتاب فصل الخطاب محمّد خواجه پارسای نقل کرده که نوشته است: (ابوالحسن علی هادی، مردی بود عابد و فقیه و امام.).

به متوکّل گفته شد: (در منزل او، سلاح ذخیره شده و قصد خلافت دارد.). وی، به چند نفر مأموریّت داد شبانه به منزل او حمله کنند و داخل خانه‌اش شوند. او را در حالی یافتند که پیراهنی از مو بر تن و لباسی از پشم بر سرکشیده و رو به قبله روی زمین نشسته بود. فرشی جز شن و سنگریزه بر زیر پای نداشت. مشغول خواندن قرآن و زمزمه آیات وعد و وعید بود. مأموران، آن حضرت را به همین حال به سوی متوکّل بردند. وقتی آن حضرت چنین دید، به وی احترام گذاشت و پهلوی خود نشانید. امام، با او سخن گفت. متوکّل، از سخنان او گریست و عرض کرد: (ای ابوالحسن! آیا قرضی بر عهده است؟). فرمود: (آری؛ چهار هزار دینار بدهکارم.). متوکّل دستور داد چهار هزار دینار به او دادند و با احترام به سوی منزل روانه ‌اش ساخت.[16]

محمّد بن احمد از قول عموی پدرش نقل کرده که گفت: روزی خدمت امام هادی رسیدم و عرض کردم: (متوکّل، حقوق مرا قطع کرده است؛ چون، فهمیده که من از ملازمان شما هستم. خوب است شما در این رابطه به او توصیّه بفرمایید.). فرمود: (إن شاء الله، درست می ‌شود.). شبانگاه که در منزل بودم، فرستاده متوکّل، دَرِ خانه ‌ام را زد و گفت: (متوکّل تو را خواسته است.). وقتی نزد او رفتم، گفت: (ای ابوموسی! اشتغالات من سبب شده که تو را فراموش کردم. چه مبلغ نزد من داری؟). گفتم: (فلان چیز را که همیشه می‌ دادی.). آن اشیا را برایش بیان کردم. دستور داد دو برابر آن را به من دادند. من، از فتح بن خاقان پرسیدم: (آیا علی بن محمّد این جا آمد، یا نامه‌ای برای متوکّل نوشت؟). گفت: (نه). خدمت امام علیه‌السلام رسیدم. فرمود: (ای ابوموسی! این وجه رضایت شما را تأمین کرد؟). عرض کردم: (به برکت وجود شما ای آقای من. آنان گفتند: شما نزد متوکّل نرفته و چیزی نخواسته بودید.). فرمود: (خدای متعال می ‌داند که ما، در حل مشکلات، جز به او پناه نمی‌بریم. خدا، ما را چنین عادت داده که هرگاه دعا کنیم، اجابت کند. می ‌ترسم اگر ما از روش خودمان عدول کنیم، خدا هم از اظهار لطف خود عدول کند.).[17]
 
علم امام

چنان که قبلاً گفته شد، علم و معارف و همه علوم مربوط به دین، از شرایط ضروری امامت است. مهم‌ترین فلسفه نیاز به وجود امام و بزرگ‌ترین مسئولیّت او، حفظ و نشر و ترویج معارف و احکام دین است. در این‌باره، بین امامان تفاوتی نیست. منابع علوم دین در اختیار همه آنان بوده و در انجام دادن این وظیفه، کوشا بوده‌اند. اگر در مصادر حدیث، از بعض آنان، آثار کم‌تری دیده می‌شود، در اثر تفاوت اوضاع و شرایط زمان و مکان و موانعی بوده که از سوی حاکمان ستمگر و دشمنان اهل بیت به وجود آمده است.

امام هادی علیه ‌السلام نیز همانند پدران بزرگوارش، یک انسان کامل و جامع همه کمالات انسانی بود و منابع علوم دین را در اختیار داشت و در نشر احکام دین کوشا بود، ولی متأسّفانه، در اوضاع و شرایطی می‌زیست و با محدودیّت‌های فراوانی رو به رو بود که نمی ‌توانست بر طبق دلخواه، انجام وظیفه کند.

این امام بزرگوار، جمعاً، در حدود چهل و دو سال در این جهان زندگی کرد. در سنَّ تقریباً هشت سالگی، به امامت رسید. مدّت امامتش، حدود سی و سه سال بود. درآغاز امامت، قریب بیست و دو سال در مدینه زندگی کرد، و به شهادت تاریخ، حاکمان بغداد با مأموران خود، از او مراقبت می‌کردند. طبعاً، شیعیان و علاقه‌‌مندان کسب دانش، با محدودیّت هایی مواجه بودند. متوکّل (خلیفه عباسی) به مراقبت از راه دور اکتفا نکرد و با سعایت مأموران مدینه، به صورت ظاهراً محترمانه، آن جناب را از مدینه به بغداد دعوت کرد، و در سامرا، در محله عسکر که محل سکونت ارتشیان بود، اسکان داد. از آن زمان (سال 243هجری) رسماً، تحت مراقبت شدید مأموران سرّی و ارتشی قرار گرفت وارتباطش با شیعیان قطع شد و یا به حدّاقل رسید. در آن اوضاع و شرایط، چه کسی جرئت داشت وجوهی را خدمتش تقدیم کند یا از علم و دانش اوبهره بگیرد؟ به همین جهت، احادیثی که از آن جناب نقل شده، زیاد نیست. در عین حال، احادیث فراوانی در اصول دین و عقائد، اخلاق، مواعظ، ابواب مختلف فقه، از آن حضرت روایت شده و در کتب حدیث به ثبت رسیده است. با مطالعه آن‌ها می ‌توان به مقامات علمی آن جناب پی‌برد.

حضرت، شاگردان زیادی را پرورش داده که اسامی آنان در کتب حدیث و تاریخ و رجال، ثبت شده است. نویسنده کتاب مناقب، اصحاب آن حضرت را بدین گونه نام برده است: داوود بن زید ابوسلیم زنکان؛ حسین بن محمّد مدائنی؛ احمد بن اسماعیل بن یقطین؛ بشربن بشار نیشابوری شاذانی؛ سلیمان بن جعفر مروزی؛ فتح بن یزید جرجانی؛ محمّد بن سعید بن کلثوم (که متکلّم بوده است)؛ معاویة بن حکیم کوفی؛ علی بن محمّد بن محمّد بغدادی؛ ابوالحسن بن رجا عبرتایی.[18]
 
کتاب: امامت و امامان/ آیت الله ابراهیم امینی

[1] کافی، ج 1، ص 497؛ الإرشاد، ج2، ص 297؛ بحارالأنوار، ج50، ص 113117؛ الفصول ‌المهمة، ص259؛ مطالب ‌السؤول، ج2، ص144.
[2]. الإرشاد، ج 2، ص 298
[3]. کافی، ج 1، ص 324 ؛ الإرشاد، ج 2، ص 300
[4]. بحارالأنوار، ج 50، ص 118
[5]. إثبات الوصیة، ص 193
[6]. إثبات ‌الهداة، ج 6، ص 209
[7]. إثبات‌ الهداة، ج 6، ص 211
[8]. بحارالأنوار، ج50، ص 138
[9]. بحارالأنوار، ج 50، ص 141
[10]. الإرشاد، ج 2، ص 297
[11]. مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 432
[12]. بحارالأنوار، ج50، ص 127 به جای (کیتَ و کیتَ)، باید حاجت خود را گفت.
[13]. الفصول ‌المهمة، ص 264
[14]. الصواعق المحرقة، ج1، ص 207
[15]. الفصول ‌المهمة، ص 264
[16]. ینابیع المودة، ص 463
[17]. مناقب آل ابی طالب، ج4، ص 442
[18]. مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 434.