علت گرفتاری ها و سختی های دنیا چیست؟

سختی ها، گرفتاری ها و رنج هایی که در این دنیا گریبان‌گیر برخی انسان ها می شود لزوما به معنای عذاب الهی برای پاک شدن نیست و همین طور در مقابل، خوشی ها و نعمت هایی که برای برخی انسان ها رخ می دهد نمی تواند تنها به معنای این باشد که در آخرت عذاب بکشند.
بلکه این سختی ها و خوشی ها عواملی دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:

1. آزمایش الهی؛ که یک سنت قطعی و حتمی است، آزمایش برای تحقق بخشیدن به نیّات و یا صفات درونی است.(1)
أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ(2).
آیا مردم گمان کردند به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد. در این آیه می فرماید ما حتما شما را آزمایش می کنیم در آیه دیگر موارد آزمایش و امتحان را ذکر می کند.
وَلَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَموَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ(3) .
(و البته شما را به سختی هایی چون ترس و گرسنگی و نقصان اموال و نفوس و آفات زراعت بیازماییم).
طبق این آیات انسان مؤمن و تمامی انسان ها در این دنیای مادی حتما آزمایش می شوند پس تعبیر صحیحی نیست که خداوند آنها را عذاب می کند بلکه امتحان الهی است. امام علی علیه السلام می فرماید: (بلا و گرفتاری مجازات ظالم است و امتحان برای مؤمن و برای انبیاء رتبه و مقام و برای اولیاء کرامت است.(4)

2. ترفیع مقام؛ از آیات و روایات ظاهر می شود که بلاها و سختی ما الطاف الهی هستند. این الطاف باعث می شوند که انسان های الهی به مقامات بلند و بزرگ برسند.
امام صادق علیه السلام می فرمایند: (و انّه لیکون للعبد منزلة عند الله فما ینالها الا باحدی خصلتین امّا بذهاب ماله او ببلیتة فی جسده) همانا برای انسان جایگاهی در نزد خداوند است که به آن جایگاه نمی رسد مگر به وسیله دو خصلت یا به رفتن مال و یا به بلایی که در بدنش (بیماری) ایجاد می شود.(5)
عبدالله یعفور در نزد امام صادق علیه السلام از مشکلات و مصائب خود گفت امام صادق علیه السلام فرمود ای عبدالله اگر مؤمن می دانست در مصیبت چه اجری دارد هر آئینه آرزو می کرد که با مقراض تکه تکه شود. (6) پس طبق این احادیث مشخص می شود که این سختی ها و مشکلات خود یک لطف الهی است و تعبیر به خیر کردن نیکو است.
انسان با این گونه مشکلات می تواند به مقامات بالاتری دست پیدا کند.

3. بلا نشانه دوست داشتن خداوند؛ خداوند قومی را که دوست داشته باشد مبتلا به عذاب و مشکلات می کند امام صادق علیه السلام می فرماید: (راستی اجر و پاداش بزرگ برای بلای بزرگ است و خدا مردمی را دوست ندارد جز این که آنها را گرفتار سازد).(7)
امام صادق علیه السلام (إنّ الله احبّ عبدا غثّه بالبلاء غثا) راستی خدا چون بنده ای را دوست دارد او را خوب در گرداب بلا فرو می برد. مثل حضرت ایوب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصومین علیهم السلام که غرق در بلا و گرفتاری بوده اند همه اینها نشانه محبوبیت الهی است نه عذاب الهی.
هر که در این بزم مقرب تر است جام بلا بیشترش می دهند.

4. کفاره گناهان؛ بعضی از مصائب و مشکلاتی که برای انسان پیش می آید کفاره گناهان است.
از انسان خطایی یا گناهی سر می زند و برای او مشکلی پیش می آید تا به وسیله آن گناهش بخشیده می شود. و این خود یک رحمت و عنایت است نه عذاب. امام صادق علیه السلام می فرماید: راستی مؤمن خواب پریشان ببیند و هراس کشد و خدا برای آن، گناهش را بیامرزد و بدنش رنج کار بیند خدا گناهش را بیامرزد.(8)
امام صادق علیه السلام می فرماید: رگی نلرزد و پائی بر نخورد و سری درد نگیرد و بیماری نیاید جز برای گناهی و این است مقصود از گفتار خداوند عزوجل (و آنچه مصیبت به شماها رسد برای آن است که خود به دست آوردید و خدا بسیاری را هم گذشت می کند.(9) پس فرمود آنچه از آن گذشت می کند بیشتر است از آنچه مؤاخذه می کند.(10)
قرآن کریم می فرمایند: و چنان چه مردم شهرها همه ایمان آورده و پرهیزکار می شدند همانا ما (درههای) برکاتی از آسمان و زمین بر روی آنها می گشودیم و لیکن (آیات و پیغمبران ما را) تکذیب کردند پس (ما هم) آنها را به کیفر کردار زشتشان رساندیم.(11)
از آیات و روایات استفاده می شود که بین اعمال انسان و بلایا و شرور طبیعی و اجتماعی یک ارتباط حقیقی وجود دارد.(12)
پس خیلی از مصائب و بی برکتی ما و از بین رفتن اموال وغیره به خاطر بی تقوایی و دوری از خداوند است.

5. غرق در نعمت ها نشانه دوری از خداوند؛ وقتی انسان از خداوند دور می شود و تن به عبادت نمی دهد، خداوند برای او تمام و کمال نعمت ها را در اختیارش قرار می دهد تا با استفاده از این نعمت ها از خدا دور شود، شخص فکر می کند که در نعمت غرق است و لکن این عین غرق در عذاب بودن است قرآن کریم می فرمایند:
وَلاَ تُعْجِبْک أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلاَدُهُمْ إِنَّمَا یُرِیدُ اللّهُ أَن یُعَذِّبَهُم بِهَا فِی الدُّنْیَا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ کافِرُونَ(13). مبادا اموال و اولادشان مایه اعجاب تو گردد و این برای آنها نعمت نیست بلکه خدا می خواهد به وسیله آن آنها را در دنیا عذاب کند و جانشان بر آید در حالی که کافر باشند.
این آیه اشاره به این واقعیت می کند که امکانات اقتصادی و نیروهای انسانی در دست افراد ناصالح نه تنها سعادت آفرین نیست بلکه غالبا مایه درد سر و بلا و بدبختی است زیرا چنین اشخاصی نه اموال خود را به جا مصرف می کنند تا از آنها بهره مفید و سازنده ای بگیرند و نه فرزندان سر به راه و با ایمان تربیت یافته دارند.(14)

نتیجه: پس از این مقدمات مشخص می شود که اگر خداوند در حق عده ای از بندگان در دنیا مهربانی زیاد انجام می دهد و امکانات و وسایل آرامش برای او فراهم می کند و هیچ سختی و گرفتاری برای او پیش نمی آید. بلکه شاید این نشان گر آن باشد که خداوند می خواهد او با امکانات رفاهی، غرق در گناهان شود نه این که خداوند غرق در گناه می کند بلکه او با دست خود تمام درهای هدایت را به سوی خود بسته است و مقتضای هدایت را در خود از میان برده است.
اگر انسانی غرق در گناه وعصیان و اعمال زشت باشد و راهی برای هدایت نگذارد و هیچ امیدی برای بازگشت و هدایت او وجود نداشته باشد طبق سنت استدراج به او مهلت و امکانات داده می شود تا بیشتر گناه کند پس اگر کسی غرق در نعمت بود و در همان حال زیاد گناه کرد این خود نشانه دوری از خدا و رحمت او است.
ضمن اینکه نعمت های دنیوی چه بسا برای برخی انسان های گناهکار برای پاداش خدا به برخی اعمال خوبشان در دنیا باشد تا که روز قیامت هیچ طلبی از خداوند نداشته باشند.
اما در مشکلات و مصائب برای مؤمن همچنان که قبلا گفتیم هر کدام دلیل و حکمت خاصی داشتند که برای امتحان و ترفیع مقام و آمرزش گناهان و غیره است.
بنابراین اگر شخصی در این دنیا کارهای نیکو کرده باشد و اهل ایمان باشد خداوند مزد کارهای او را در دنیا و آخرت می دهد ولی اگر اهل ایمان نباشد نهایت چیزی که می توان در مورد اعمال نیک کافران پذیرفت این است که تأثیری در تخفیف عذابشان داشته باشد زیرا چنین کارهایی می تواند روح خود پرستی و عناد را ضعیف کند. (15)

پاورقی:
1. مکارم شیرازی، ناصر ، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ج19، ص204
2. عنکبوت : 2
3. بقره : 155
4. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج67، ص235، باب 12
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، انتشارات دفتر مطالعات تاریخ معارف اسلامی، ج2، ص81
6. همان
7. کافی، همان، ج5، ص121
8. همان
9. شوری : 30
10. کلینی، همان، ج5، ص119 121
11. اعراف : 96
12. سبحانی، جعفر، المحاضرات فی الالهیات، انتشارات امام صادق(ع) چاپ نهم ، ص178
13. توبه : 85
14. تفسیر نمونه، همان، ج8، ص66
15. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ بیست و یکم، ص446