قطعا نماز منحصر در چند عمل فیزیکی و چند ورد زبانی نیست. بلکه انسانی که دارای دو جهت جسمانی و روحانی است، باید در عین حرکات جسمانی خود، در عالم معنا نیز سیر کند. از همین روست که هر عملی، متناسب معنایی ظریف است که باید عمل را از عادت دور داشت و همیشه مقرون آن معانی بلند قرار داد.
سجده بر خاک، یعنی بلندترین قسمت بر بدن، بر خوارترین شی نهاده شود، تا نهایت خضوع در جسم محقق شود و این خضوع در دل نیز تحقق بیابد.
( غزّالی می گوید: سر به سجده بگذار، که آن عالی ترین درجات فروتنی است، و عزیزترین اعضای خود را که صورت است بر خوارترین اشیا که خاک است بنه، اگر بتوانی میان پیشانی و خاک حایلی قرار مده تا سجده ات بر زمین باشد، چه این به فروتنی نزدیکتر، و بیشتر گویای ذلّت تو در برابر خالق متعال است، و چون خویشتن را در مقام ذلّت درآوردی، بدان که نفس خویش را در جایگاه مناسب خودش قرار داده ای و فرع را به اصلش باز گردانیده ای، زیراتو از خاک آفریده شده ای و به آن باز گردانیده می شوی. در این حال یاد عظمت حقّ تعالی در دل تازه کن و بگو: سبحان ربی الاعلی و با تکرار این ذکر بر آن تأکید کن، چه یک بار گفتن اثرش ضعیف است. در آن هنگام که دلت نرم و درونت پاک شد باید امیدت به رحمت پروردگار قوّت گیرد، زیرا رحمت او ضعف و ذلّت را شامل می شود نه تکبّر و سرمستی را.)[1]
( هشام به امام صادق (ع) عرض کرد: مرا از آن چه که سجود بر آن جایز است و آنچه که سجود بر آن جایز نیست، آگاه کن. حضرت فرمود: سجده جایز نیست مگر بر زمین یا آنچه که زمین برویاند. مگر آن چه که خوردنی و پوشیدنی باشد هشام گفت: فدایت شوم، علت آن چیست؟
حضرت فرمود: چون سجود، خضوع برای خدای عزوجل است، پس جایز نیست بر آنچه که خورده می‌شود و پوشیده می‌شود انجام شود; زیرا دلبستگان به دنیا، بندگان آنچه هستند که می‌خورند و می‌پوشند، حال که سجده کننده در سجودش در عبادت خداست، پس جایز نیست که پیشانی‌اش را در سجود بر معبود دلبستگان دنیا که به غرور آن فریفته شده‌اند، بگذارد)[2]
همچنین می توان دایره معانی را گسترش داد و سجده را نه بر هر خاکی، بلکه بر تربت پاک سید الشهداء به جای آورد. تا نهایت خشوع انسان، با نهایت ایثارها گره بخورد و انسان در این معنا مستقر شود که هر چه دارد، باید در مقابل مولای خویش نثار کند.
سجده بر تربت پاک سید الشهداء، آنچنان عظیم است که امام صادق(ع) فرموده اند: سجده بر تربت حسین(ع) حجاب های هفتگانه را بر طرف کند.[3]
[1]. راه روشن، جلد1، ص: 606.
[2]. من لا یحضره الفقیه، ج1، ص: 272.
[3]. مکارم الأخلاق-ترجمه میر باقری، ج2، ص: 72.
